İlahi müqəddərat mövzusunda söhbət:

Ayə və rəvayətlərdən belə məlum olur ki, ilahi müqəddərat (yazı, qəza-qədər) iki növdür:

1. Bəzi işlər daim məsləhət olduğundan onların qanunu da daimidir. Məsələn: "Bizim sözümüzdə dəyişikliyə yer yoxdur.” ; "Hər şeyin Allahın yanında dəqiq hesab-kitabı var. Bu sayaq müqəddərat lövhi-məhfuzda qeyd olunmuşdur.” ; "Yalnız Allaha yaxın olanlar Onun izni ilə bundan (yazıdan) xəbər tuta bilərlər.”

2. Qeyri-qəti və müəyyənləşməsi xalqın əməl və rəftarından asılı olan işlər. Məsələn: günah ardınca tövbə edildikdə əfv məsləhətdir; bəlanı aradan qaldırmaq üçün sədəqə vermək məsləhətdir; zülm və sitəm fəsad törətdiyindən ilahi qəhr-qəzəblə nəticələnir... Yəni Allah-təala varlıq nizamının idarəsində Öz elm və hikmətinə əsaslanaraq şəraiti dəyişib yaranış və qanunları əvəzləyə bilər. Aydın məsələdir ki, belə bir dəyişiklik Allahın Öz əvvəlki tədbirindən peşman olması səbəbindən deyil. Bu dəyişikliklər hikmət əsasında, şəraitin dəyişməsi ilə, bir işin başa çatması ilə gerçəkləşir.

Qurani-məciddə bu məsələ ilə bağlı bir çox nümunələr var. Həmin nümunələrdən bəzilərini nəzərdən keçirək:

a) Dua edin, qəbul edim”. İnsan yalvarış və dua ilə xeyir istəyinə çata bilər, öz taleyini dəyişər.

b) İlahi qanun hər yerdə sabit deyil.” Allah zəruri şəraitin yaranması ilə yeni bir proqram vücuda gətirər.

v) "O (Allah) hər gün bir işdədir.”

q) "Azğın yol tutduqlarından Allah da onları azdırdı.”

d) "İman və təqva ilə ilahi qəhr-qəzəb yolu lütf və bərəkətlə əvəz olar.”

e) "Qövmlər öz taleyini dəyişməyincə, Allah onların taleyini dəyişməz”.

ə) "Tövbə edib iman gətirən və saleh iş görənlərin pisliyini Allah yaxşılığa çevirər.”

j) "Əgər siz dönsəniz, Biz də dönərik.”

Sual: Əgər Allahın elmi zatidirsə, dəyişə bilməz. Demək, Onun elmində olan həyata keçir. Allahın elmində olan iş həyata keçməsə cəhalət sayılmazmı?

Cavab: Allahın elmi səbəblər nizamına əsaslanır. Belə ki, Allah elminə əsasən hər yol bir nəticəyə aparır. Allahın elmi səbəblər elmindən ayrı deyil.

Sünnə əhlinin şiələrə qarşı iradlarından biri budur ki, şiələr "bəda” məsələsinə inanırlar. Sünnilər elə güman edirlər ki, şiələr "bəda” dedikdə ilahi elmdə dəyişikliyi nəzərdə tuturlar. Halbuki şiələr ilahi elmin dəyişilməzliyinə inanır və "bəda” dedikdə öz gümanlarının dəyişməsini nəzərdə tuturlar.

Yaranışda bəda qanunun nəsxi (dayandırılması) kimidir. Bəzən qanuna baxdıqda onun daimi olduğunu təsəvvür edirik. Amma sonradan məlum olur ki, qanun dəyişilmişdir. Əlbəttə ki, belə bir dəyişiklik peşmanlıq və ya cəhaləti göstərmir. Sadəcə, şərait dəyişdiyindən qanunu dəyişmək lazım gəlir. Məsələn, həkim xəstənin durumuna uyğun nüsxə yazır. Xəstənin halı dəyişdikdə nüsxə də təzələnir. Bəda növü olan nəsxi (ayələrdəki hökmün dayandırılmasını) bütün şiə və sünni firqələri qəbul edir. Demək, eyni mahiyyəti daşıyan bəda da qəbul olunmalıdır. Şiələr bədanı Allahın peşmanlığı kimi yox, öz cəhalətləri kimi qəbul edirlər.

1. İbrahimin əhvalatı ilə tanış olduqda öncə belə düşünürdük ki, Allah İsmailin qanının yerə tökülməsini istəyir. Amma sonradan məlum oldu ki, Allahın istəyi oğulun qətlə yetirilməsi yox, atanın sınağa çəkilməsi olmuşdur.

2. Biz Allahın həzrət Musaya vədindən belə başa düşürük ki, münacat dövrü 30 gecədir. Sonradan məlum oldu ki, bu dövr 40 gecə imiş və Allah sınaq məqsədi ilə həmin dövrü iki mərhələdə elan etmişdir. Öncə 30 gün, sonra10 gün.

3. Biz elə güman edirdik ki, Beytül-Müqəddəs müsəlmanlar üçün həmişəlik qiblədir. Amma ayələr əsasında qiblə dəyişdi və məlum oldu ki, daimi qiblə Kəbə olmuşdur.

4. Allahın qəhr-qəzəb nişanələri görünəndə hətta həzrət Yunus əmin olmuşdu ki, ilahi qəzəb kafir qövmü məhv edəcək, buna görə də xalqın arasından çıxmışdı. Amma xalq iman gətirdi və Allahın qəzəbi sovuşdu.

Bütün hallarda bəda Allah üçün cəhalət sayıla bilməz. Çünki Allah öncədən bilirdi ki, İsmailin qanı axıdılmayacaq, həzrət Musanın münacat müddəti 40 gecədir, daimi qiblə Kəbədir, Yunus qövmü nicat tapacaq. Amma insanlar göstəriş və hadisələrin zahirindən başqa cür güman edirdilər. Demək, Allahın elmində heç bir dəyişiklik olmamışdır. Sadəcə, məsələyə bizim baxışımız və münasibətimiz dəyişmişdir.

Şiələrin qəbul etdiyi mənada bəda inancının bir sıra tərbiyəvi təsirləri var. Məsələn, insan ömrünün son anınadək şəraitin dəyişəcəyinə ümid edir, təvəkkül ruhiyyəsi dirçəlir, zahiri görüntülərə əsir olmur, qeyb və ilahi qüdrətə iman güclənir. Bədaya inanan insan tövbə, sədəqə, münacat və dua ilə hadisələr və ilahi qəzəb yolunu dəyişmək istəyir.

İmam Sadiq (ə) buyurur: "Allah-təala bütün peyğəmbərlərdən tövhidlə yanaşı bəda imanı üçün əhd almışdır.” Digər bir hədisdə oxuyuruq: "Bir şəxs düşünsə ki, Allah öncə bilmədiyi bir məsələni bildikdən sonra yeni təqdir müəyyənləşdirib, belə bir şəxsdən üz çevirin.”

1. Yaranış və ya qanunçuluq (təkvini və ya təşrii) nizamını dəyişmək Allahın istəyindən asılıdır.

2. Allah yaranışı özbaşına buraxmamışdır.

3. Varlıq aləminə hakim qanunları dayandırmaq və ya davam etdirmək Allahın əlindədir.

4. Allahın bir işi dayandırması və ya davam etdirməsi hikmət və elmə əsaslanır.

5. Varlıq aləminin bütün hadisələrinin qeyd olunduğu kitabı var.

Ayə 40:

1. Allahın müsəlmanlara lütfündən və ya kafirlərə qəhr-qəzəbindən müşahidə olunanlar ilahi vədlərin gerçəkləşməsindən yalnız bir hissəsidir.

2. Hətta möhtərəm peyğəmbər kimi fərdlərin ölümü ilahi vədlərin gerçəkləşməsinə mane olmur və bu vədlər nəzərdə tutulduğu vaxt gerçəkləşir.

3. Bəzən təbliğin təsirləri təbliğçi gedəndən sonra üzə çıxır. Demək, vəzifəmizi yerinə yetirərkən dərhal nəticə gözləməməliyik. Çünki təxir işin baş verməyəcəyini göstərmir.

4. İlahi cəzalar əsassız və hesabsız deyil.

Ayə 41:

Müxtəlif rəvayətlərdə bildirilir ki, yerin tərəflərdən azaldılması alimlərin ölümü, çatışmazlığı nəzərdə tutulur.

1. Tarixdən və keçmişdəkilərin aqibətindən ibrət götürək, Allahın vəd və xəbərdarlıqlarına şəkk etməyək.

2. Hakimiyyətlərin və şəxsiyyətlərin ömrü Allahın istəyi ilə başa çatır.

3. Allahın hakimiyyəti və hökmü yenilməzdir.

4. Bütün şəxsiyyətlər və güclər tədricən yer üzündən götürülər. Allahın qüdrəti isə sabit və davamlıdır.