Ötən iki ayədə kafirlərin Peyğəmbərə (s) qarşı böhtanlarından danışıldı. Kafirlər deyirdilər ki, bu ayələri ona bəşər öyrədib və o bu sözləri yalandan Allaha aid edir. Onlara cavab olaraq buyuruldu: "Həmin şəxs ərəb deyil, bundan əlavə, Allah kafirə ilahi maarif təlim etməz.” Bu ayədə isə belə buyurulur: "Peyğəmbər başqalarının sözünü Allaha aid edən deyil və bu iş iman gətirməyənlərin işidir.

Quran buyurur: "Əgər bir sözü yalan olaraq Bizə aid etsə, onun həyat damarlarını (belə) qət edərik.”

"Təfsiri-Dürrül-Mənsur” və "Təfsiri-Əl-Mizan”da nəql olunur ki, həzrət Peyğəmbər (s) belə buyurmuşdur: "Mömindən zina və oğurluq baş verə bilər, yalan isə yox!” Sonra həzrət bu ayəni tilavət etmişdir.

Ayə 106:

İlkin İslam dövründə Məkkə kafirləri iman gətirdiyi üçün Əmmarın ata-anasını işgəncə ilə şəhadətə yetirdilər. Növbə Əmmara çatanda o, kafirlərin tələb etdiyi sözləri təkrarlayıb canını qurtardı. Bəzi müsəlmanlar Əmmarı qınadılar, onu İslamdan üz döndərməkdə ittiham elədilər. Əmmar ağlar halda Peyğəmbərin (s) yanına gəldi. Peyğəmbər (s) əlini nəvazişlə onun başına çəkib dedi: "Əgər yenə canın təhlükəyə düşsə, həmin sözləri de və canını qurtar. Sən başdan ayağa imansan.” Belə bir əməl təqiyyəyə aid olunur. Təqiyyənin öz hökmləri var. Amma bilməliyik ki, təqiyyənin müxtəlif halları mövcuddur. Bəzən təqiyyə vacib olur, bəzən isə candan keçib haqq sözü təkrarlamaq lazım gəlir. Fironun sehrbazlarını yada salaq. Onlar həzrət Musanın möcüzələrini görüb dərhal iman gətirdilər və Fironun hədələrindən çəkinməyərək dedilər: "Nə istəyirsənsə et, biz öz imanımızdan əl çəkən deyilik.” Firon onları şəhadətə yetirdi. Sahirlərin bu hərəkəti Quranda mədh olunur. Əlbəttə ki, təqiyyə dindən çıxmaq, zəiflik, qorxu, geri çəkilmək, özünü aldatmaq və təslimçiliyi nəzərdə tutmur. Təqiyyə əslində bir növ məxfi fəaliyyətə keçmə, imkanları qorumaq üçün taktiki gedişdir. Rəvayətlərdə təqiyyə sipərə bənzədilmişdir.

1. Mürtədin, dindən çıxanın cəzası dünya və axirətdə ilahi qəhr-qəzəbdir.

2. İnsan üçün pis aqibət təhlükəsi var.

3. İslam istisna və zəruri hallarda ayrıca hesab çəkir.

4. İnsan məcbur olduqda onun vəzifəsi dəyişir.

5. Təzyiq altında etiraf dəyərsizdir.

6. İslamın ruhunu iman qəlbi təşkil edir.

7. İnsanın cismini məcbur etmək mümkünsə də, qəlbini döndərmək mümkün deyil.

8. Ən çirkin küfr müsəlmanlara arxa çevirib küfrə qucaq açmaqdır.

9. İman iki növdür: İnsanın ruhuna qatılan sabit iman və bünövrəsiz, ötəri iman.

Ayə 107:

1. Dünyapərəstlik və dünyanı axirətdən üstün tutmaq imansızlıq, mürtədlik, ilahi qəzəb üçün zəminədir. (Rifah həvəsi və məhdudiyyətlərdən qaçmaq materializmə yönəlmə səbəblərindəndir.)

2. Dünyapərəstlik küfrün qəbulu üçün insanın ruhuna və qəlbinə yol açır.

Ayə 108:

1. Dünyapərəstlik və dünyanın axirətdən üstün tutulması axirətdən xəbərsizlik, həqiqət qarşısında düşüncəsizlik, karlıq və korluq səbəbidir.

Ayə 109:

1. Dünyanı axirətdən üstün tutan kəs axirətdə ziyana düşmüşdür və öz təkamül sərmayəsini əldən vermişdir.

Ayə 110:

Ötən ayələrə nəzər saldıqda görürük ki, müsəlmanlar bir neçə dəstədən idilər:

1. Kafirlərin işgəncəsi altında canından keçib dillərinə küfr söz gətirməyənlər. Məsələn: Əmmarın ata-anası.

2. Qəlbən imanlı olub canını qurtarmaq üçün təqiyyə edənlər. Məsələn: Əmmar.

3. İman gətirdikdən sonra kafir, başqa sözlə, mürtəd olanlar.

4. Fitnə və azğınlığa düçar olduqdan sonra hicrət, cihad, səbrlə imana dönüb tövbə edən və dinini qoruyanlar.

Mürtəd (dindən çıxanlar) iki qismidir:

1. Fitri mürtəd; Müsəlman ata-anadan doğulub, İslamı qəbul etdikdən sonra küfrə qayıdanlar. Belə bir insan İslam cəmiyyətinə və müsəlmanların əqidəsinə zərbə vurduğundan qətl və müsadirə ilə cəzalanır. Belələrinin tövbəsi qəbul deyildir.

2. Milli mürtəd; Nütfə bətnə düşən zaman ərlə arvad müsəlman olmamışsa, onlardan doğulan şəxs müsəlman olduqdan sonra küfrə qayıtmışsa, belələrinin tövbəsi qəbul olunur.

Amma hər hansı dəlil əsasında istisna vəziyyət yaranmazsa, bu ayədən məlum olur ki, hər iki mürtəd azğınlıqdan sonra hicrət, cihad və səbir əhli olsa bağışlanar.

1. Yalnız cihad, səbir və müqavimətlə müşayiət olunan hicrət dəyərlidir. Bu şərtlər ödənmədikdə hicrət yox, fərarilikdən danışmaq olar.

2. Cihad və müqavimət ilahi bağışlanma və rəhmətə çatma səbəbidir.

3. İslamda çıxılmaz vəziyyət yoxdur. İstənilən bir azğınlıq və fitnəni aradan qaldırmaq olar. (Mürtəd də iman gətirib tövbə qıla bilər).

Ayə 111:

Qiyamət səhnəsi o qədər dəhşətlidir ki, günahkar insan özünü xilas etmək üçün hər an bir söz deyər. O ya Allaha and içər ki, müşrik olmayıb, ya azğınlığında başqalarını ittiham edər, ya da "siz olmasaydınız, biz mömin olardıq” deyər.

1. Qiyamət əhatəlidir və həmin gün bütün insanlar səhnəyə gətirilər.

2. İnsan Qiyamət günü hamını yaddan çıxarıb yalnız və yalnız özü haqqında düşünər.

3. Əməllərimiz dünyada məhv olmur, onların əsərləri axirətdə üzə çıxır.

4. Qiyamət cəzası zülm və ya intiqam yox, insanın öz əməllərinin nəticəsidir.

Ayə 112:

Aclıq və qorxuya münasibətdə "libas” təbirinin işlənməsində məqsəd bu iki bəlanın insan vücudunu libas tək bürüməsi ola bilər. "Daddırmaq” dedikdə aclıq və qorxunun onların canının dərinliyinə işləməsinə işarə olunur.

1. Bəşər tarixinin qanunauyğunluqları var və bu tarixə ilahi sünnə hakimdir.

2. Tarix və keçmiş qövmlərlə bağlı Quran misallarından ibrət götürək.

3. Əmin-amanlıq və asayiş nemətlər arasında öndə gəlir və cəmiyyətin maddi rifahı üçün zəmindir.

4. Məmləkətin müəyyən ehtiyacları idxal yolu ilə təmin edilə bilər.

5. Axirət əzablarına münasibətdə dünya əzabları içmək yox, bir növ dadmaqdır.

6. Nankorluğun elə bu dünyada cəzası var.

7. Nankorluq nemətlərin puça çıxması səbəbidir.

8. İqtisadi gerilik və ictimai nizamsızlıq bu cəmiyyətin dini əsaslara etinasızlığını göstərir.

9. Nankorluğun yoxsulluq və aclıq kimi fiziki, qorxu və nizamsızlıq kimi ruhi əzabları var.

Ayə 113:

Bu ayə ötən ayənin davamı olaraq buyurur: "Naşükür insanlar nəinki maddi, hətta ilahi peyğəmbərlər kimi mənəvi nemətləri də inkar etdilər. Nəticədə Allahın qəhr-qəzəbinə düçar oldular.

Bildirişlər

1. Peyğəmbərlər xalq arasından çıxmış ictimai insanlar idilər. Kafirlər onların kimliyini bilir, amma inadkarlıq göstərirdilər.

2. Yalnız höccət tamamlandıqdan, bəhanəyə yer qalmadıqdan sonra əzab gəlir.

3. Peyğəmbərlərin təkzibi insanın həm özünə, həm də məktəb və rəhbərə qarşı zülmdür.

Ayə 114:

İslam həm pak, həm də halal şeylərlə qidalanmağa icazə verir. Şərab və donuz əti kimi şeylər qadağandır. Çünki şərab və donuz əti zatən çirkindir. Öz-özlüyündə pak olan bir şey haram pulla alınarsa, haram hökmündədir.

Əgər nankorluq və peyğəmbərlərin təkzibi qəhr-qəzəb və əzaba səbəb olursa, nankorluq və küfr əvəzində halal nemətlərdən faydalanıb şükür edin.

1. İslamda riyazət (nəfsə işgəncə) və rahiblik (guşənişinlik) yoxdur.

2. Hər ələ düşəndən yox, yalnız halal çərçivəsində olandan istifadə etmək olar.

3. Dini göstərişlər insan fitrətinə uyğundur. İnsan təbiətinə uyğun olan qidalardan istifadə etmək olar.

4. İslam dini kompleks dindir, onun göstərişləri də əhatəlidir. Bu dində həm zahiri, həm də batini paklıq şərt sayılır.

5. Əlimizə düşən ruzini öz zirəkliyimizin nəticəsi yox, Allahın hədiyyəsi sayaq.

6. İnsan qarnını doyurmaq xatirinə yox, vəzifəsini yerinə yetirmək üçün yeməlidir.

7. Nemətə şükür etmədən ibadət və bəndəlik yetərsizdir.

Ayə 115:

Bu ayə azca fərqlə "Ənam” və "Nəhl” kimi Məkkə, "Bəqərə” və "Maidə” kimi Mədinə ayələrində də təkrarlanmışdır.

"Həlal” sözündən olan "ihlal” sözü ayı görən zaman səsin qaldırılması mənasını bildirir. Müşriklər heyvanları kəsərkən bütlərin adını çəkirdilər. Bu iş "ihlal” kimi ifadə olunmuşdur.

Bu ayədə bəzi haram qidalar sadalansa da, ayə bütünlüklə haramlara aid deyil. Ayədə Peyğəmbərin (s) Quran tərəfindən tapşırılmış bəzi bəyanlarını da qəbul etməliyik.

1. Bir şeyi yalnız Allah haram edə bilər. Kimsə özbaşına, xurafat əsasında halalı haram, haramı halal saya bilməz.

2. Bəzi şeylərin haram buyurulmasında məqsəd onların sağlamlıq üçün təhlükəli olması yox, şirk kimi mənəvi çirkinliklə nəticələnməsidir.

3. İnsanın qidalanması da tövhid əsasında olmalıdır.

4. İlahi qanunlardan sui-istifadə etməyin.

5. İslamda çıxılmaz vəziyyət yoxdur. İnsan bir işə məcbur olduqda günahının cəzası bağışlanır.

Ayə 116:

Ayə 117:

Bu iki ayədə ilahi qanunlara əsaslanmayan istənilən bir qadağa məhkum olunur və Allaha iftira sayılır. Bu sayaq iftiraların səbəbi dəyərsiz dünya malı əldə etməkdir.

1. Halal-haramlara münasibətdə yersiz və əsassız nəzərlərimizi izhar etməyək. (Ya müctehid olaq, ya da müctehidə — din aliminə təqlid edək.)

2. Dində və dinin hökmlərində bidət (özbaşına yenilik) qadağandır.

3. Yalançı nicat tapmaz.

4. Dində bir çox bidətlərin səbəbi dünya matahı əldə etməkdir.

5. Halal-haram hədlərini pozmağın həm dünya, həm axirət əzabı var.

Ayə 118:

Bir neçə ayə öncə yalnız 4 şeyin haramlığı buyuruldu. Murdar (ölmüş heyvan), qan, donuz əti, Allahdan qeyrisinin adı ilə kəsilmiş heyvan. Belə bir sual yaranır ki, əgər bu dörd şey haramdırsa, nə üçün "Ənam” surəsinin 146-cı ayəsində yəhudilərə dırnaqlı heyvanların, mal və qoyunun piyinin haram edilməsindən danışılır? Bu ayədə həmin suala cavab verilir: yəhudilərə bu sayaq əlavə qadağalar qoyulmasının səbəbi, onların iqtisadi təzyiqə məruz qoyulması və tənbehi olmuşdur.

İslamda iki növ qadağa var: Bütün xalqa aid olan daimi qadağa və bir dəstəyə aid olan müvəqqəti qadağa.

1. Bəzi qidaların haram buyurulması yolu, iqtisadi mühasirə ötən ümmətlərin düçar olduğu ilahi cəzalardandır.

Cəhalət dedikdə bilməmək nəzərdə tutulur. Amma nəfsinə tabe olaraq bildiyinə əməl etməyən insan da cahil sayılır. "Ənam” surəsinin 54-cü ayəsində də cəhalət bu mənada işlədilmişdir.

1. İslamda çıxılmaz vəziyyət yoxdur, insan üçün geriyə yol qoyulmuşdur.

2. Tövbənin qəbulu ilahi rübubiyyət şənindəndir və tərbiyə üsuludur.

3. Həqiqi tövbə islah və səhvlərin aradan qaldırılması ilə müşayiət olunur.

4. Tövbə yolu hamının üzünə açıqdır.

5. İnkar və inadkarlıq yox, nəfsin qələbəsi səbəbindən baş verən günahlara qılınan tövbə daha asan qəbul olunur.

6. Həqiqi tövbənin qəbuluna şübhə yoxdur.

7. Allah xətakarı qəbul etməklə yanaşı ona mehribanlıq göstərir.