1. Kitab əhlinin tanınması, əməl və əqidəsinin dəyərləndirilməsi peyğəmbərin vəzifəsidir.

2. Özünü pak və Allaha yaxın bilmə Allaha qarşı iftiradır və insanın təkamülünə mane olur. "İsm” (اثم) sözünün lüğət mənası insanı savabdan saxlayan şeydir.

Ühüd döyüşündən sonra yəhudilərdən bir dəstəsi Məkkəyə getdilər ki, müsəlmanların əleyhinə müşriklərlə əl-ələ versinlər. Onlar kafirləri razı salmaq üçün onların bütləri qarşısında səcdə edib dedilər: "Sizin bütpərəstliyiniz müsəlmanların İslamından üstündür.”

Büt, sahir, kahin mənalarını bildirən "cibt” sözü Quranda bir dəfə, "tüğyan” sözündən olan "tağut” sözü isə səkkiz dəfə işlədilmişdir. Cibt və tağut dedikdə yəhudilərin səcdə etdiyi həmin iki büt də nəzərdə tutula bilər. Bu da ola bilər ki, cibt büt, tağut isə bütpərəstlərə, büt himayədarlarına işarə olsun.

1. Din haqqında naqis məlumat azğınlıq üçün zəmindir.

2. Düşmənlər İslamla mübarizə yolunda hətta öz əqidələrindən də əl çəkirlər. (Yəhudilər müsəlmanlara qarşı birlik yaratmaq və müşrikləri razı salmaq üçün bütlərə səcdə etdilər.)

3. İnadkarlıq ruhiyyəsi mühakimə istiqamətini dəyişir.

1. Haqqa qarşı istənilən bir ittifaq lənətlənmişdir. Kitab əhlinin İslama qarşı müşriklərlə əl-ələ verməsi onların lənətlənməsi səbəbi oldu.

2. Düşmənlərin haqqa qarşı çirkin razılıqları heç vaxt nəticə verməyəcək. Allahın iradəsi qarşısında bütün ittifaqlar və əhdlər faydasızdır.

3. Allahın lənətlədiyi kəs daim məğlub olacaq.

"Nəqir” dedikdə, ya xurma dənəsinin arxasındakı çökək, ya da quşların dimdiyinə götürdüyü şey başa düşülür. Bu söz bir şeyin dəyərsiz, cüzi olmasına işarədir.

İmam Baqir (ə) "nəsibun minəl-mulk” təbiri haqqında buyurmuşdur: "Nəzərdə imamət və xilafət tutulur. "Ənnas” dedikdə isə biz Əhli-beytə (ə) işarə olunur.”("Kafi”, c. 1, səh. 205. ) Yəni bu kəslər hakimiyyətə çatsalar, Əhli-beytə bir xurma özəyinin sapı qədər belə qüdrət verməzlər.

"Məcməül-bəyan” təfsirində nəql olunur ki, yəhudilər olduqca inhisarçıdırlar və qüdrətə çatsalar, kimsəyə ondan pay verməzlər. Bu təbir yəhudilərin xəsislik və dar baxışlılıq ruhiyyəsi ilə uyğundur.

1. Dininiz haqqında başqalarının yersiz mühakimələri sizi narahat etməsin.

2. Sonsuz hakimiyyət Allaha məxsusdur. Başqalarının əldə etdiyi hakimiyyət məhdud və müvəqqətidir.

3. Düşmənlərinizi yaxşı tanıyın. Onlar hakimiyyətə gəlsələr, sizi birdəfəlik görməməzliyə vurarlar.

4. Əlinə hakimiyyət və qüdrət düşən insan xalqın rifahı haqqında düşünməlidir.

Əvvəlki ayədə yəhudilərin xəsisliyinə işarə olundu. Bu ayədə isə onların həsədçilliyindən danışılır. Həsəd xəsislikdən də pisdir. Çünki xəsis adam malını bağışlamır, həsədçil insan isə başqasının verdiyi hədiyyəyə görə də narahat olur.

Yəhudilər başqalarından daha əvvəl ilahi lütf və nemətə çatdıqları halda nə üçün başqalarına nemət və qüdrət verilməsindən narahat olurlar? Nə üçün Ali-İbrahimə verilənlər Ali-Mühəmmədə (s) və Bəni-Haşimə verilməsin? Həzrət Əli (ə) rəvayətlərində buyurmuşdur: "Həsədə tuş gələnlər bizik.”("Kafi”, c. 1, səh. 186. )

İmam Sadiqdən (ə) nəql olunmuş hədisdə oxuyuruq: "Kitab” dedikdə nübüvvət, "hikmət” dedikdə düşüncə və mühakimə, "mulkən əzim” dedikdə isə xalqın itaəti başa düşülür.”("Kafi”, c. 1, səh. 306. ) İmam Baqir (ə) "Mulkən əzim” təbiri haqqında buyurmuşdur: "Məqsəd budur ki, Allah onların arasında həqiqi imamlar qərar vermişdir.("Kafi”, c. 1, səh. 306. ) Həzrət Əlidən (ə) nəql olunmuş digər bir hədisdə oxuyuruq: "Ali-İbrahim dedikdə biz peyğəmbər Əhli-beyti nəzərdə tutulmuşdur.”("Bihar” , c. 28, səh. 275. )

1. Həsədçil insan Allahın iradəsinə qarşı çıxır.

2. Bütün nemət və bəhrələrin mənşəsi Allahın fəzlidir. Başqalarından nemətin alınmasını istəyincə, Allahdan Onun fəzlini arzulayın.

3. Kitab əhlinin müşriklərə üz tutması, onların müsəlmanların tövhidindən üstün bilməsi onların həsədçilliyindən doğur. Əvvəlki ayədə yəhudilər müşriklərə "daha doğru yoldasınız” deyirdilərsə, bu ayədə onların həsəd etməkləri bəyan olunur.

4. Bütün lütflər Allah tərəfindəndir. ("Atina” sözü üç dəfə təkrarlanmışdır.)

5. İlahi hakimiyyət elə insanların əlində olmalıdır ki, hakimiyyətdə olmadıqları vaxtda mənəvi, elmi məqama və dərin baxışa malik olmuşlar. Ayədə kitab və hikmət səltənətdən qabaq zikr olunmuşdur. (Bəli, mənəvi nemətlər maddi nemətlərdən öndə gəlir.)

Onlar hər an inadkarlıq göstərdiklərindən hər an yeni bir dəri ilə əzabı dadmalıdırlar. Necə ki, "Təfsire-Safi”də deyilir: "İmamların dövründə din müxaliflərindən olan ibn Əbul-Əvca adlı biri İmam Sadiqdən (ə) soruşdu: "Yeni dərinin günahı nədir?” İmam buyurdu: "Yeni dəri əvvəlki dərinin yanıqlarından düzəlir. Necə ki, kərpic ovulduqdan sonra yenidən düzələ bilər.”

1. Kafirlərin cəzası daimidir.

2. Yeni dəri şiddətli əzabı dadmaq məqsədi ilə qərar verilir. (Çünki yanma zamanı ən böyük ağrı dəriyə aiddir. Əgər alov sümüyə çatsa ağrı azalar.)

3. Məad, ölümdən sonrakı həyat cismanidir.

4. Əzab davamlı olduğu üçün kafirlərə adiləşməz.

5. Kafirlərin daimi cəzalandırılması hikmətə əsaslanır. Heç bir qüvvə cəhənnəmdə Allahın qəzəbinin qarşısını ala bilməz.

Tərbiyə prosesində həm ümid verilməli, həm də qorxudulmalıdır. Əvvəlki ayədə qorxutma vardısa, bu ayədə ümid verilir.

"Zəlil” dedikdə uzanmış kölgə nəzərdə tutulur.

İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur: "Pak zövcələr dedikdə heyz və ifrazat çirkinliyindən pak zövcələr nəzərdə tutulur.”("Mən la yəhzuruhul-fəqih”, c. 1, səh. 50. )

1. İman və saleh əməl behiştə daxil olmaq üçün iki mühüm şərtdir.

2. Allahın lütfü Onun qəhr və qəzəbindən daha tez nazil olur. (Əvvəlki ayədə cəhənnəm əhli haqqında uzaq gələcəyi bildirən "səvfə”, bu ayədə isə yaxın gələcəyi bildirən "siyn” hərfi işlədilmişdir.)

3. Behişt zövcələri həm fiziki, həm də ruhi baxımdan pakdırlar. Həm cisim, həm də ruh baxımından pak olan kəsə "mutəhhərə” deyilir.

Əmanətə vəfa və ədalətli rəftar imanın mühüm nişanələrindəndir. Necə ki, xəyanət nifaq əlamətidir. Hədisdə nəql olunur ki, insanların uzun rüku və səcdələrinə yox, doğru danışmağına və əmanətə münasibətinə baxın.("Kafi”, c. 2, səh. 105. )

Çoxsaylı rəvayətlərdə nəql olunur ki, «əmanət» dedikdə cəmiyyətə əhli-beyt tərəfindən rəhbərlik nəzərdə tutulur. Belə bir əmanətə sədaqət uyğun ayəyə əməl olunmasının bariz nümunələrindəndir.

Bəli, cəmiyyətin xoşbəxtliyinin açarı iş başında layiqli və ədalətli şəxsin dayanmasıdır. İctimai çaxnaşmaların mənşəyi isə ləyaqətsizlərin hakimliyi və zalımcasına mühakimələrdir. Həzrət Əli (ə) buyurmuşdur: " Bir şəxs cəmiyyətdə özündən layiqlisi olduğunu bildiyi halda rəhbərliyi qəbul edərsə, şübhəsiz, Allaha, peyğəmbərə və möminlərə xəyanət etmişdir.”("Əl-Qədir”, c. 8. )

Elm və həqiqəti gizlətmək, xalqın malına sahib olmaq, qeyri-ilahi rəhbərlərə itaət, övlad üçün ləyaqətsiz zövcə və ya ləyaqətsiz müəllim seçmək və bu kimi başqa işlər əmanətə xəyanət nümunələridir.

İmam Baqir (ə) və İmam Sadiq (ə) buyurmuşlar: "Allahın əmr və hədləri ilahi əmənətlərdir.”("Təfsire-Nurus-səqəleyn”.)

İmam Sadiq (ə) bu ayənin təfsirində buyurmuşdur: "Allah əmr etmişdir ki, hər bir imam özündə olanı növbəti imama tapşırsın.”("Kafi”, c. 1, səh. 277. )

a) İnsanla Allah arasında (insan üçün təyin olunmuş vəzifələr və vacib işlər);("Təfsire-Məcməül-bəyan”. )

b) İnsanla başqaları arasında (insana əmanət tapşırılmış mal və sirr);

v) İnsanla özü arasında (əlimizdə əmanət olan elm, ömür, qüdrət).

1. İşi bilicilərə tapşırmaq və ədalətli mühakimə saleh əməl nümunələrindən və iman nişanələrindəndir. (əvvəlki ayəyə görə)

2. Hər bir əmanətin sahibi var. Hər kəsdə bir iş və məqam ləyaqəti və istedadı var.

3. Əmanətin qaytarılmasında və ədalətli olmaqda iman şərt deyil. Bütün xalqa münasibətdə əmanətdar və ədalətli olmaq lazımdır.

4. Qazi və hakim ədalətli olmalıdır.

5. Hökumət təşkili zəruridir. Vəzifəni onun əhlinə tapşırmaq və ədalətli mühakimə üçün ilahi hökumətin bərqərar olması şərtdir.

6. Yaxşı moizə odur ki, əxlaqi öyüdlərdən əlavə, ictimai və hüquqi məsələlərə də diqqət yetirilsin.

7. Əmanətə xəyanət və ya ədalətsiz mühakiməni xalq da anlamasa, Allah görən və eşidəndir.

Əvvəlki ayədə bəyan olundu ki, hakim ədalətli və əmanətdar olmalıdır. Bu ayədə isə xalqın Allah və peyğəmbər qarşısındakı vəzifəsinə işarə olunur. Allah, peyğəmbər və əmr sahibi kimi müraciət yeri olduğu halda xalq üçün heç vaxt çıxılmaz vəziyyət qalmır.

Bu üç ünvana itaət olunması Quran tövhidi ilə zidd deyil. Çünki peyğəmbər və əmr sahibinə itaət də Allaha itaətdir. İnsan Allahın əmri əsasında peyğəmbər və əmr sahibinə üz tutur.

"Təfsire-nümunə”də İbn Abbasdan nəql olunur ki, İslam peyğəmbəri Təbuk döyüşündə gedərkən Mədinədə həzrət Əlini (ə) öz yerində qoydu və buyurdu: "Harun Musa üçün necə idisə, sən də mənim üçün eləsən.” Sonra bu ayə nazil oldu.

Ötən ayədə tapşırıldı ki, əmanətlər öz əhlinə tapşırılsın. Ayədən belə anlaşılır ki, əmanəti əhlinə tapşırmaq Allaha, peyğəmbərə və əmr sahibinə itaət sayəsində gerçəkləşir.

"İtaət edin” göstərişinin təkrarı göstərişlərin növbənöv olması rəmzidir. Peyğəmbər bəzən ilahi hökmləri bəyan edir, bəzən dövləti tapşırıq verirdi. Onun risalət və hökumət kimi iki mənsəbi vardı. Quran bəzən peyğəmbərə xitabən buyururdu: "Nazil etdiyimizi xalqa bəyan et.”("Nəhl”, 44. ) Bəzən isə belə buyururdu: "Xalq arasında ilahi qanunlar əsasında rəhbərlik və mühakimə et.”("Nisa”, 105. )

Quran günahkarlara, israfçılara, azğınlara, cahillərə, zalımlara itaət etməmək göstərişi verir. Buna görə də itaət göstərişi verilərkən itaəti qadağan olunmamış zümrə, itaəti Allah və peyğəmbər göstərişləri ilə zidd olmayan fərdlər nəzərdə tutulur.

İtaət ayəsində əmr sahibi haqqında danışılır. Çəkişmə vaxtı isə əmr sahibləri yox, yalnız Allah və Onun rəsulu tanıtdırılır. Belə bir nəticə alınır ki, əgər əmr sahibini tanımaqda çətinlik varsa, Allaha və Onun rəsuluna müraciət olunmalıdır. Peyğəmbər rəvayətlərində peyğəmbər Əhli-beytinin (ə) əmr sahibi olduğu bildirilir.("Kəmaləddin-Səduq”, səh. 222. )

Hüseyn ibn Əbül-Əla deyir: "Mən peyğəmbər vəsiləri və onlara itaətin vacibliyi haqqında əqidəmi İmam Sadiqə (ə) bildirdim. Həzrət buyurdu: "Bəli, belədir. Onlar həmin kəslərdir ki, Allah onlara itaət olunmasına əmr etmişdir.”("Kafi”, c. 1, s.187. )

Həzrət Əli (ə) "Nəhcül-bəlağə”nin 125-ci xütbəsində və Malik Əştərin əhdnaməsində buyurmuşdur: «Allah və Onun rəsuluna müraciət» dedikdə möhkəm ayələrə və hamının yekdil qəbul etdiyi sünnələrə müraciət nəzərdə tutulur.”

Həzrət Əli (ə) buyurmuşdur: "Peyğəmbərin məsum Əhli-beytinin nəzərinə uyğun olmayan mühakimə yürüdən hakimlər tağutdur (zalım hakimdir).”("Dəaimul-İslam”, c. 2, səh. 530. )

1. Xalq İslam nizamını qəbul etməlidir. İlahi rəhbərə sözdə və əməldə tabeçilik zəruridir.

2. İslam dini əqidə və siyasəti ayrılmaz bir məktəbdir. Peyğəmbər və əmr sahiblərinə itaət kimi siyasi göstəriş Allaha və qiyamətə iman kimi etiqadi əmrlə yanaşıdır.

3. İtaətdə mərtəbələr silsiləsi hifz olmalıdır.

4. Əmr sahibi peyğəmbər tək məsum olmalıdır ki, ona itaət peyğəmbərə itaət sırasında - nə üçün-niyəsiz - olsun.

5. Mömin və imanlı xalqın özündən olan hakimə itaət vacibdir.

6. Əmr sahibinin Allah və Onun rəsulu ilə yanaşı yada salınması göstərir ki, İslam hökuməti və nizamının məsulu çox pak olmalıdır.

7. Gerçək iman nişanəsi çəkişmələr qızışdığı zaman Allaha və Onun rəsuluna müraciət edilməsidir. Adi vəziyyətlərdə itaət mühüm deyil.

7. İslam hökumətinin vəzifələrindən biri vəhdət yaradılması və çəkişmələrin həllidir.

9. Kamil bir dində bütün ixtilafların həlli yolu olmalıdır.

10. Qeyri-ilahi, zalım hökumətlərin əmrinə itaət haramdır.

11. Əgər bütün firqələr Quran və sünnəyə müraciət etsə, bütün ixtilaflar həll olar, vəhdət və birlik yaranar.

12. Allahın, Onun rəsulunun və ilahi rəhbərlərin göstərişlərinə qarşı çıxanlar öz imanlarında şəkk etməlidirlər.

13. İslamın əməl proqramları onun etiqadi proqramlarına əsaslanır. Başqa sözlə, Allaha və qiyamətə iman İslam hökmlərinin icrasının və itaətsizlikdən çəkinmənin dayağıdır.

14. Gələcəyi düşünmək və uzun müddətli məsləhətlərə riayət etmək dəyər ölçüsüdür.