Məkkə müsəlmanlarından biri xəstələnmişdi. O dedi: «Məni Məkkədən bayıra çıxarın ki, hicrət edənlərdən sayılım.» Onu şəhərdən çıxararkən yolda keçindi. Sonra bu ayə nazil oldu.

Cihad, təhsil, təbliğ üçün hicrətlər kimi müqəddəs hicrətlər bu ayənin nümunəsidir.

İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur: "Bir şəxs imam Mehdini (ə) tanımaq üçün evdən və şəhərdən xaric olsa, amma əcəl ona möhlət verməsə, həmin bu ayənin nümunəsi olar.”("Kafi”, c. 1, s. 378. )

1. Hicrət genişlik və artım zəminəsi yaradır. "Kim düşməsə izinə, çətin tapa xəzinə.”

2. Biz nəticə gözləmədən vəzifəmizi yerinə yetirməliyik. Əsas məsələ məqsədə çatmaq yox, evdən çıxmaqdır.

3. Allahın və Onun rəsulunun yolunu gedin. Ölüm və həyatdan ötrü nigaran olmayın.

4. Hicrət edənin mükafatı Allah tərəfindəndir. Bu, behiştdən də yuxarı bir mükafatdır.

Cihad və hicrət haqqında söhbətlərdən sonra bu ayə müsafir namazının hökmünü bəyan edir.

"Zərəbtum fil-ərz” təbiri səfərə işarədir. Çünki müsafir səfər zamanı ayağını yerə döyür.("Müfrədate-rağib”, "zərbun” maddəsi. )

Quranda bəzən vaciblik əvəzinə "eybi yoxdur” təbiri işlədilir. Bu ayə də uyğun təbirlə rastlaşdığımız ayələrdəndir. İlkin İslam dövrünün müsəlmanları namaza o qədər bağlı idilər ki, onun qısaldılmasını günah sayırdılar.

Qısaldılmış (qəsr) namaz təkcə düşmən qorxusu olduqda qılınmır. Adətən, səfərlərdə qorxu və nigarançılıq olduğundan və ya qəsr namaz qanunu əvvəlcə qorxu ilə bağlı bəyan edildiyindən, sonralar hər bir səfərə aid edilmişdir. Ayədə "in xiftum” qeyd edilmişdir.

Rəvayətlərdə namazın qəsr hala düşdüyü səfər miqdarı bəyan olunmuşdur. Bir gün ərzində səfər uzunluğu (səkkiz fərsəx) müəyyən edilmişdir.("Təhzibul-Əhkam”, c. 3, s. 207 )

Müsafir sübh və məğrib (şam) namazlarından savay bütün namazları iki rəkət qılır.("Mən la yəhzuruhul-fəqih”, c. 1, s. 2.) Namazın qısaldılması dedikdə, dörd rəkətlik namazların iki rəkət qılınması nəzərdə tutulur.

1. Həqiqəti görmə və yarıya bölünmənin qəbulu ilahi qanunlara bir əsasdır.

2. Namaz halında da düşməndən qəflətdə olmayın. Siyasət, dəyanət, ibadət, dərketmə bir-birindən ayrı deyil.

3. Bəzən yəqinlik lazım olmur. Proqramı dəyişmək üçün fitnə ehtimalı kifayət edir.

4. Hətta təhlükə ehtimal olunduqda da namaz qılınmalıdır.

5. Küfr və iman bir-biri ilə ziddiyyətdədir.

6. Kafirlər sizinlə düşmənçilikdə əl-ələ vermişlər.

7. Kafirlərin sizinlə düşmənçiliklərinin kökləri var və uzun keçmişi olan bu düşmənçilik daimidir.

Hicri tarixi ilə altıncı ildə Peyğəmbər (s) bir dəstə ilə Məkkəyə üz tutdu. Hüdeybiyyə adlanan məntəqədə İslam qoşunu yolu kəsmiş və onları Məkkəyə buraxmamaq əzmində olan Xalid ibn Vəlid və onun iki yüz döyüşçüsünün səngərdə dayandığını gördü. Bilal azan verdikdən və camaat namaza dayandıqdan sonra Xalid ibn Vəlid fürsətdən istifadə edib hücuma keçmək qərarına gəldi. Ayə nazil oldu və düşmənin qurğusundan müsəlmanlar xəbər tutdular. Xalid bu möcüzəni gördükdən sonra İslamı qəbul etdi.("Təfsire-Məcməul-bəyan”. )

Bu namazda birinci dəstə birinci rəkəti başa vurduqdan sonra qalxıb namazın qalanını fərdi qıldı. Cəmiyyət namazının imamı ikinci dəstənin ikinci rəkətə qoşulması üçün səbir etdi. Onlar silahları ilə birlikdə cəmiyyət namazına qatıldılar.

1. Namaz hətta savaş meydanında da təxirə salınmır. Mücahid binamaz deyil.

2. Düşmənlə savaş cəbhəsində döyüşçülərin hətta bir rəkət namazı cəmiyyətlə qılması cəmiyyət namazının əhəmiyyətini göstərir.

3. Qarşıya iki vəzifə (cihad və namaz) çıxdıqda bu vəzifələrin biri o birinə fəda olunmamalıdır.

4. Bütün hallarda ayıqlıq lazımdır. Hətta namaz zamanı da müsəlmanlar düşməndən qəflətdə qalmamalıdırlar.

5. Rəhbər vəhdət və ibadətin mehvəridir.

6. İş bölgüsü, qarşılıqlı yardım, xeyir işə başqalarını şərik etmək hətta ən həssas məqamlarda da cəmiyyətin ülfət amilidir. Ayə iki rəkət namazı cəmiyyət arasında yarıya bölür. Bununla da hər iki dəstə xeyirə şərik olur.

7. İlahi göstərişlər şəraitə münasib olaraq fərqlənir. (Bu ayə düşmən qarşısında qorxu olan vəziyyətə aiddir.)

8. Cəbhədə qılınan camaat namazı məqsədə, Allaha, rəhbərə eşq və dəyərlərə bağlılıq nişanəsidir.

9. Cəbhədə bir rəkət namaz vaxtında qüvvələr mövqelərini dəyişə bilməlidir.

10. Cəbhədə namaz müddəti nə qədər çox olsa, düşmənin həmlə imkanı da artar. Ona görə də diqqətli olmaq lazımdır. Birinci rəkətdə silahlı olmaq kifayətdir. İkinci rəkətdə isə həm silah, həm də müdafiə vasitələri olmalıdır.

11. Allah Öz peyğəmbərini düşmənin gizli planlarından agah edir. (Namaz məqamında hücum etmək istəyən Vəlidin planı ayə vasitəsi ilə puça çıxdı.)

12. Sizin ixlaslı hərəkətiniz ilahi yardımların vaxtında əldə olunması səbəbidir. (Bu ayənin nazil olması və qorxu ilə bağlı namaz göstərişi düşmənin planları qarşısında ilahi bir yardım idi.)

13. Cəbhədə ibadi mərasimlər uzun çəkməməlidir. Döyüşçünü düşməndən qəflətdə qoyan işlər qadağandır.

14. Düşmənin istəklərindən agah olun.

15. İbadət düşməndən xəbərsizliyə səbəb olmasın.

16. Həqiqi müsəlmanlarda qəflət ehtimalı zəifdir. (Ayədəki "ləv” sözü uyğun mənanı bildirir.)

17. Hərbi və iqtisadi imkanları ayıqlıqla qorumaq lazımdır.

18. İslam ümmətinin qəfləti kafirlərin qələbəsi və qan tökməsi ilə nəticələnir.

19. Müsəlmanları qəflətdə qoyan, ayıqlığını əlindən alan hər bir söz, proqram və hərəkət düşmənin istəklərinə xidmət edən addımdır.

20. Cəbhə və döyüşdən kənarda qalmaq istəyi xəstəlik və zərərdir.

21. Yağış silahın yerə qoyulması üçün səbəb ola bilər. Zərərsiz yağışda döyüşçü silahını yerə qoymur.

22. Heç bir halda döyüşçü hərbi ləvazimatlarından kənarda olmamalıdır. Hətta silah yoxdursa da, zireh döyüşçünün üstündə olmalıdır.

23. Kafirləri hədələmək və möminlərə ümid vermək Quran şivələrindəndir.

24. Gələcəkdə zillət kafirlərin olacaq.

"Qaim” sözünün cəm forması olan "qiyamən” sözü durmuş, "qaid” sözünün cəm forması olan "quudən” sözü oturmuş, "cənb” sözünün cəm forması olan "cünub” sözü uzanmış mənalarını bildirir. Eləcə də, "kitabən” sözü yazılmış, vacib əmr, "məvqutən” sözü müəyyən vaxta aid iş mənasını ifadə edir.

Həzrət Əli (ə) ayənin zikrlə bağlı göstərişi haqqında buyurmuşdur: "Sağlam şəxs ayaq üstə, xəstə oturaq vəziyyətdə, oturaq vəziyyətdə qala bilməyən şəxs isə uzanmış vəziyyətdə namaz qılsın.”("Vəsail”, c. 5, s. 488. )

İmam Baqir (ə) namazın müəyyənləşmiş vaxtları haqqında buyurmuşdur: "Yəni, vacib (olmuşdur.)”("Kafi”, c. 3, s. 394. )

1. Qorxu vaxtı qılınan namazın əskiklikləri Allahın zikri ilə aradan qaldırılır.

2. Bütün hallarda namaz və Allahın zikri zəruridir. İstər döyüş cəbhəsində, istər xəstəlik yatağında namaz qılınmalıdır.

3. Müsəlman döyüşçünün silahı namaz və Allahın zikridir.

4. Qorxu namazı bir istisnadır. Qorxu halı aradan qaldırıldıqdan sonra namaz adi halda qılınmalıdır.

5. Namaz bütün əsrlərdə, bütün nəsillər üçün qəti vacib olmuş ilahi əmrlərdəndir.

6. Hər bir namaz öz xüsusi vaxtında vacibdir.

7. Namaz üçün xüsusi vaxtın təyini davam, nəzm və diqqət rəmzidir. Namaz özü müsəlmanların işlərinə nəzm verən amil və nəzm dərsidir.

Ühüd döyüşündən sonra Əbu-Süfyan Ühüd dağına çıxıb şüar verdi ki, biz ötən il Bədrdəki məğlubiyyətimizin əvəzində qələbə qazandıq. Peyğəmbərin tərəfdarları dedilər: "Bizim şəhidlər behiştdədir, sizin öldürənlər isə cəhənnəmdə.”

Onlar şüar verdilər: "Bizim «Üzza» bütümüz var, sizinsə yoxdur.” Müsəlmanlar belə cavab verdilər: "Allah bizim mövlamızdır, sizin isə mövlanız yoxdur.”

Sonra kafirlər «Hobə»lin adı ilə şüar verdilər: "Var olsun «Hobəl» bütü!” Müsəlmanlar onların cavabında fəryad çəkdilər: "Allah daha uca və daha cəlallıdır.” Bu ayə nazil olduqdan sonra həzrət Peyğəmbər (s) ümumi səfərbərlik göstərişi verdi. Məqsəd kafirləri geri qayıtmaq fikrindən döndərmək idi.

1. Müsəlmanların güclü ruhiyyəsi olmalıdır. Ühüd döyüşündəki kimi ötəri məğlubiyyətlər onları süstləşdirməməlidir.

2. Müdafiə mövqeyi tutmaq əvəzinə düşməni təqib edib, hücum vəziyyətində olun.

3. Möminlərə ruhiyyə verən səbəblərdən biri öz dərdlərini başqalarının dərdləri ilə müqayisə etmək, ilahi yardımlara diqqətli olmaqdır.

4. Bütün zərərlərə və acılıqlara baxmayaraq siz qalibsiniz. Çünki Allahın lütfü ümidindəsiniz.

5. Müsəlmanlar Allahdan növbənöv yardımlar ümidindədirlər. Qeybi yardımlar ümidi, qələbə ümidi, düşmənin məğlub olması ümidi, mənəvi mükafatlar ümidi və bu kimi başqa ümidlər. (Ayədə ümid ünvanı müəyyənləşdirilmədiyindən bütün ümidlər nəzərdə tutulur.)

6. Ümid hərəkət üçün ən böyük təşviqdir. Ümid döyüşçünün ruhi sərmayəsidir. Ya şəhadət və səadət, ya da qələbə!

7. Döyüşlərdə möminlərin çəkdiyi əziyyət Allahın elm və hikmətinə əsaslanır. Ona görə də Allah bu məşəqqətlərin qarşısını almır.

Tanınmış qəbilədən olan bir şəxs oğurluq etdi. Məsələdən həzrət Peyğəmbər (s) xəbər tutdu. Oğru öz günahını evində yaşadığı başqa bir şəxsin boynuna atdı. İttiham olunan şəxs qılıncını çıxarıb böhtançıya hücum etdi və onun öz iddiasını sübuta yetirməsini tələb etdi. Onu sakitləşdirdilər. Amma qəbilənin natiqlərindən biri bir qrup adamla Peyğəmbərin (s) yanına gəlib həmin şəxs üçün bəraət istədilər. Peyğəmbər (s) onların şahidliyinə əsaslanaraq həqiqi oğruya bəraət verdi. Oğurluq haqqında xəbər verən şəxs (Qütadə) Peyğəmbər (s) tərəfindən məzəmmət olundu. Amma Qütadə bilirdi ki, şahidlər yalançıdır. Buna görə də çox narahat idi. Bu vaxt ayə nazil oldu və Qütadənin məzlumiyyəti, gələnlərin yalançı şahidliyi üzə çıxdı.

Ayənin nüzul şəni haqqında başqa bir fikir budur ki, döyüşlərdə birində müsəlmanlardan biri zireh oğurladı. Bu şəxs rüsvay olmaq astanasında ikən oğurladığı zirehi yəhudinin həyətinə atdı. Bir dəstə adamı öyrətdi ki, yəhudinin oğurluğuna şəhadət versinlər. Peyğəmbər (s) onların şəhadətinə əsaslanaraq müsəlmanın günahsız olması haqqında hökm verdi. Amma ayə nazil oldu və yəhudinin günahsızlığı üzə çıxdı.

Bir iddiaya tərəfdarlıq edən şəxsə "xəsim”, qazinin hüzuruna batil bir işi iddia edən şəxs isə "xain” adlanır. ("Təfsire-Rahnüma”)

Həzrət Peyğəmbər (s) buyurmuşdur: "Mən zahirə əsasən hökm verirəm. Amma siz haqsız olduğunuzu bildiyinizdən mənim mühakiməm əsasında kimsədən bir şey almayın. Bu, cəhənnəmin bir parçasıdır.”

İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur: "Peyğəmbərin haqq canişinləri onun özü kimi Quran əsasında mühakimə yürütməlidir.("Kafi”, c. 1, s. 268. )

1. Quran xalq arasında mühakimə və ədalətin dayağıdır.

2. Qazi Quran qanunlarından tam xəbərdar olmalıdır.

3. Quranı və sünnəni tam əxz etmək qaziliyin şərtidir.

4. Quran haqq əsasında nazil olduğundan mühakimələr də haqqa əsaslanmalıdır. Mühakimədə partiya və qövm yaxınlığı, yerliçilik və millətçilik rol oynamır.

5. Hətta qeyri-müsəlmanla da ədalətlə rəftar olunmalıdır. (Ayənin ikinci nüzul şəninə əsasən)

6. Mühakimə peyğəmbərlik şənindəndir. Hökmləri bəyan etmək azdır, onları yerinə yetirmək də vəzifədir.

7. İnsanın kafirliyi ona böhtan atılması üçün əsas ola bilməz. (Ayənin ikinci nüzul şəninə əsasən)

8. Peyğəmbər qanun və kitabdan əlavə, ilahi yardımlardan da faydalanır.

9. Allah Öz peyğəmbərinə Qurandan əlavə proqramlar da buyurmuşdur.

10. Allah Öz peyğəmbərini hifz edir və hiylələri aşkarlayır.

11. Qanun möhtərəmdir. Amma qanundan sui-istifadə edənin qarşısı alınmalıdır. Bu yerdə ilahi yardımlar əl tutur.

12. Xainin müdafiəsi və himayəsi qadağandır.

13. Xainlər dini rəhbərlərin müdafiəsinə ümid etməməlidirlər.

14. Qazilik elə bir məqamdır ki, bu məqamı tutan məsum da olsa, bağışlanma istəyir.

15. Hətta bir yəhudiyə zülm olunduqda, müsəlmanların rəhbəri səhvə yol vermiş müsəlmanlar üçün bağışlanma diləməlidir. Bu, İslamın iftixarıdır.

16. Əgər Quran peyğəmbərin öz kitabı olsaydı, bu kitabda peyğəmbərə istiğfar əmri verilməzdi.

17. Qazi nəfs istəklərindən uzaq olmaq üçün daim istiğfar etməlidir.

18. İstiğfar ilahi bağışlanma və rəhmətdən faydalanma üçün bir əsasdır.

19. Allah günahları bağışlamaqla yanaşı mehribandır.

Xalqa zülm və xəyanət insanın özünə xəyanətdir. Çünki belə bir xəyanətin acı sonluqları var:

a) Xalqa zülm və xəyanət ruhun səfasını və ədalətə meylini aradan götürür.

b) Zülm və xəyanət sabah ayağa qalxası məzlumları məhrumiyyətə düçar edən amildir.

v) Zülm və xəyanət insan üçün ilahi qəhr-qəzəb və cəhənnəm hazırlayan səbəbdir.

q) Zülm və xəyanət cəmiyyəti çirkaba batırır. Bu çirkab xainin öz ətəyindən də yapışır.

1. Xainin müdafiəsi haramdır. Xəyanətlə razılaşmaq günaha şəriklik mənası daşıyır.

2. İslam hakimi məzlumların arxası olmalıdır. Hakim zalımları himayə etməməlidir.

3. Heç bir zor, hədə, şərait, ictimai fikir xainlə həmkarlığa yol açmır.

4. Cəmiyyətin rəhbərləri və qazilər xainləri tanımalıdırlar. Düzgün mövqe tutmaq üçün onların planlarından xəbərdar olmaq lazımdır.

5. Həm keçmişə görə istiğfar etməli, həm də gələcəyə diqqətli olmalı!

6. Quran anlamında cəmiyyətin fərdləri bir bədənin üzvləri kimidir. Cəmiyyətə xəyanət insanın özünə xəyanətidir.

7. Cüzi və bilməyərəkdən baş verən xəyanət fitnəkarların xəyanəti ilə eyni deyil.

8. Xəyanətlə xalqa məhəbbət bağını qırandan Allah da Öz məhəbbətini qət edəcək.

9. İnsanda sevilmək istəyi var. İnsanın tərbiyəsi üçün bu istəkdən istifadə olunmalıdır.

10. Allahın sevgisi və qəzəbi peyğəmbərin və möminlərin seçimində meyardır.

1. Məxfi gecə məclislərində fitnə hazırlamaq xain münafiqlərin iş üsullarıdır.

2. Allahın hüzuruna, bütün sözlərdən və işlərdən xəbərdar olmasına iman ən mühüm təqva amilidir.

3. Allah bizim əməllərimizi yaxından görür.

4. Danışıq da əməldəndir. Ayədə bəyənilməmiş danışıqlar qeyd olunsa da, əməllər də bu qəbildəndir.