Əvvəlki ayələrdə həzrət İbrahimin məqsədləri və şəxsiyyəti haqqında bəzi nöqtələr bəyan olundu. Bu ayə İbrahimin parlaq çöhrəsini və ayinlərini nəzərdə tutaraq soruşur ki, axmaqlardan başqa kim İbrahimin dinindən üz döndərər?! Həzrət İbrahimin ayinləri o qədər dəyərli idi ki, İslam Peyğəmbəri (s) İbrahim yolunu getməsi ilə fəxr edirdi. İbrahim məntiqdə kafir müxalifini heyrətdə qoyan bir şəxs idi.("Ənbiya”, 58. ) O, misilsiz şücaəti ilə bütün bütləri birdəfəyə qırıb tökür.("Şuəra”, 83. ) Quran onu həlim tanıtdırır və bildirir ki, İbrahim səbir və təvəkküldə nümunədir. O, oda atıldığı vaxt zərrəcə iztirab keçirmir. Onun səxavəti də misilsizdir. Öz qonaqları üçün kök bir dananı kəsib kabab bişirir. Allaha təslimçilikdə də İbrahim nümunədir. O, Allahın razılığı üçün öz körpəsini susuz-otsuz Məkkə biyabanında qoyur və həmin körpə yetkinlik yaşına çatdıqda yenə də Allahın əmri ilə bıçağı bu sevimli gəncin boğazına dirəyir. Bəli, insan yalnız öz ağlını aldatmaqla ilahi dindən üz döndərə bilər.

İbrahim öz duasında Allahdan salehlik istəyir.("Nisa”, 137. ) Allah onu duasını qəbul edərək buyurur: "İbrahim axirətdə salehlərdəndir.”

Bəşər nəsli üçün əmin-aman bir mərkəz, məsum rəhbər, firavan ruzi və təslim tövfiqi, tövbənin qəbulu, səadət yolu diləyən İbrahim yolunu buraxıb başqa bir yola üz tutanlar səfeh və nadandırlar!

Quran dilində həqiqəti görməməzliyə vurub naşükürlük edənlərə səfeh deyilir. Qiblənin dəyişməsi ilə bağlı yersiz bəhanələr gətirdiyi üçün Bəni-İsrail də səfeh adlandırılmışdır. Bir ayə ilə bağlı imamın belə buyurduğu nəql olunur: "Şərab içən səfehdir.” Bəli, şərabxor kəs faydalı və halal içkiləri qoyub, zərərli və haram içkilərdən istifadə edir. Haqq yolu qoyub, əyri yola üz tutanları başqa nə adlandırmaq olar?! Rəhbər və əqidə seçimində düzgün addım atanlar aqildir. Hədisdə oxuyuruq: "Ağıl odur ki, onun vasitəsi ilə Allaha ibadət olunsun. Əks təqdirdə (ağıl adlandırılan) şeytənətdir.

1. Səfeh o insandır ki, məntiqi, məktəbi, rəhbəri, doğru yolu görməməzliyə vurub, nəfs istəklərinin ardınca getsin.

2. Dindarlıq düşüncə, dindən uzaqlıq isə ağılsızlıqdır.

1. İlahi məqamlar və lütflər dəlil olmadan kimsəyə verilmir. Allah İbrahimi Öz qarşısındakı təslimçilik ruhiyyəsinə xatir seçdi.

2. İnsanın Allah qarşısında təslim olmasının fəlsəfəsi budur ki, Allah aləmlərin Rəbbidir.

1.Öz nəsliniz və övladlarınızın sağlam əqidə və imanı fikrində olun. Öz vəsiyyətlərinizdə yalnız maddi yönümlə kifayətlənməyin.

2. Haqq yol İslam və Allah qarşısında təslimçilik yoludur. Peyğəmbərlər həmin yolu sifariş etmişlər.

3. Allah bütün yollar içindən bizim üçün din yolunu seçmişdir.

4. Gözəl sonluq, müsəlman ölmək mühümdür. İman gətirdiyi halda dünyadan mürtəd və kafir gedənlər də olmuşdur.("Ali-İmran”, 52.)

5. Ölüm zamanı və məkanı bizə qaranlıq olsa da, düzgün əqidə və əməl, dua və günahdan uzaqlıq yolu ilə xoşbəxt sonluq üçün zəmin hazırlaya bilərik.

Yəhudilərdən bir qismi inanıb, iddia edirlər ki, Yaqub ölümü zamanı oğlanlarına yəhudilərin bütün təhriflərlə birgə qəbul etdiyi dini tapşırdı. Güya onlar bu səbəbdən öz dinlərinə bağlıdırlar. Allah onların bu iddia və etiqadını inkar edərək ortaya belə bir sual qoyur: Siz Yaqubun ölümü zamanı onun yanında idinizmi? Bəlkə o öz övladlarından İslam və Allah qarşısında təslimçiliyi istəmişdir? Bəli, Yaqubun övladları ona vəd etdilər ki, yeganə Allaha ibadət və pərəstiş edəcək və Onun qarşısında təslim olacaqlar.

Quranda baba və əmi "ata” ("əb”) kimi ya dedilir. Çünki İbrahim Yaqub övladlarının babası, İsmail isə onların əmisi idi.

1. Söz elm və agahlığa əsaslanmalıdır.

2. Ölüm hamının sorağına gəlir, hətta peyğəmbərlərin də!

3. Həyatın ən həssas məqamı ölüm məqamıdır. Ən həssas məsələ din və əqidə məsələsi, ən həssas müxatəb (xitab olunan) insan nəslidir.

4. Ölüm zamanı moizənin çox dərin təsiri var.

5. Atalar övladlarının dini baxımdan gələcəyinə diqqətli olmalıdırlar. Hətta peyğəmbərlərin də övladları üçün dinsizlik qorxusu var.

6. Bütün peyğəmbərlər Allaha ibadət və Onun qarşısında təslimçiliyi tapşırmışlar.

7. Yalnız Allahın fərmanı qarşısında təslim olaq.

Bəni-İsrailin səhvlərindən biri bu idi ki, öz babaları ilə ifrat dərəcədə fəxr edir və babalarına itaət etdikləri üçün səhvlərinin bağışlanacağını düşünürdülər. Ayə onlara xəbərdarlıq edir ki, keçmişdəkilər öz əməllərinə cavabdeh olduqları kimi, siz də öz əməllərinizə cavabdehsiniz.

"Ğurərul-hikəm” kitabında Həzrət Əlinin (ə) dilindən belə nəql olunmuşdur: "Şərafət və böyüklük babaların və keçmişdəkilərin çürümüş sümüklərinə yox, ali və uca himmətlərə və səylərə bağlıdır.” Tarixdən məlum olur ki, insanlar öz əməlləri sayəsində gələcəklərini müəyyənləşdirmişlər. Fironun arvadı behişt əhli olur. Lutun arvadı isə öz pis işlərinə görə cəhənnəmə sürüklənir. Bütün bunlar Allah-təalanın haqq-ədalət və nizam nümunələridir.

Bir hədisdə həzrət Peyğəmbərin (s) belə buyurduğu nəql edilir: "Ey Bəni-Haşim, məbada başqa xalqlar öz axirətləri üçün çalışsınlar, siz isə öz nəslinizlə fəxr edəsiniz.”

1. Qohumluq əlaqələri qiyamətdə faydasızdır.

2. Hər bir fərdin və hər bir cəmiyyətin gələcəyi onun əməllərindən asılıdır.

"Yəhud” sözü Allaha doğru qayıdış mənasını verən kökdən götürülmüşdür. "Məcməül-bəyan” kitabında imam Sadiqdən (ə) nəql olunmuşdur ki, "yəhud” ləqəbi "Əraf” sürəsinin 156-cı ayəsindən iqtibas olunmuşdur. Həmin ayədə Bəni-İsrailin Allaha "inna hudna iləyk” dediyi bildirilir. "Nəsara” sözü isə həzrət İsanın "mən ənsari iləllah” ifadəsindən iqtibas olunmuşdur.("Təfsiri-bürhan”. ) "Hənif” sözü doğru yola gəlmək mənasını verən "hunəf” sözündəndir. "Cunəf” isə əyri yolda qərar tutmaqdır.

113-cü ayədə oxuduq ki, yəhudilər məsihiləri (nəsara) qəbul etmədilər. Nəsranilər də öz növbəsində yəhudiləri inkar etdilər. Hər iki qrup yalnız özünün doğru yolda olduğunu güman edirdi. Halbuki hər ikisi şəkkə düçar olmuş və doğru yoldan azmışdılar. Doğru yol isə heç vaxt şəkk-şübhəyə uğramayan İbrahim yoludur.

İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur: "Hənif və haqlı din həqiqət və İslama meyldir.”("Təfsiri-Məcməül-bəyan”; "Təfsiri-Rahnüma”. )

1. Yersiz inhisarçılıq qadağandır. Yəhudilər və məsihilər heç bir dəlilə malik olmadan təkcə özlərini doğru yolda bilirdilər.

2. Ad və ünvan mühüm deyil. Mühüm iman və əməldir. Yəhudi və ya məsihi yalnız ləqəbdir. Dəyərli olan isə tövhid, təkallahlılıqdır.

3. Başqalarının mənfi təbliğatına cavab verin.

4. İbrahim heç vaxt müşriklərdən olmamışdır. Yəhudilər və məsihilər şirkə düçar olanlardır.

Ayədə müsəlmanlara göstəriş verilir ki, öz müxaliflərinə belə desinlər: Biz Allaha, haqq olan bütün peyğəmbərlərə və Allah tərəfindən nazil edilənə iman gətirmişik. Özünəgüvənmə və ya irqi təəssüblər hansısa hökmü qəbul, hansısa hökmü inkar etməyimizə bais olmur. Biz istər həzrət İbrahimdən qabaq gəlmiş Adəm, Şeys, Nuh, Hud, Saleh kimi peyğəmbərlərə, istərsə də İbrahimdən sonra gəlmiş Süleyman, Yəhya, Zəkəriyya kimi peyğəmbərlərə iman gətirmişik. Aşkar dəlil və möcüzə ilə gəlmiş bütün peyğəmbərləri ağlımızın hökmü ilə qəbul edirik.

"Əsbat” nəvə mənası verən "sibt” kökündəndir. Bu söz Yaqubun on iki övladından vücuda gəlmiş on iki Bəni-İsrail qəbiləsinə işarədir. Onların arasında peyğəmbərlər olmuşdur.

"Və ma utiyə Musa və İsa”, yəni sizdə olan hər şeyi yox, həmin iki peyğəmbərdə olan hər şeyi qəbul edirik. Ona görə də "və ma utiytum” təbiri işlədilməmişdir. Əgər çıxış yolunu yalnız məsihilik və ya yəhudilikdə gördüyünüz üçün dəvətinizi qəbul etmiriksə, dəlilimiz budur ki, Allahın dinində xurafatlar yaratmısınız. Əslində isə biz həqiqi Tövrat və İncili qəbul edirik. Bu həmin səmavi kitablardır ki, onlarda İslam peyğəmbərinin zühur və besəti haqqında xəbər verilmişdir.

1. Bütün peyğəmbərlərə və səmavi kitablara inanmaq lazımdır.

Bəzi peyğəmbərlərin inkarı bütün peyğəmbərlərin inkarıdır. Həqiqi müsəlman bütün ilahi peyğəmbərlərə imanlıdır.

2. Biz bu gün Tövrat və İncil adı ilə təqdim olunan təhrif olunmuş kitablara yox, Musa və İsaya nazil olanlara imanlıyıq.

3. Qəlbi imanla yanaşı, əməldə təslimçilik lazımdır.

Əgər kitab əhli, yəhudilər və məsihilər inadkarlıq və özünə qürrələnmə əvəzinə irqi və milli məsələləri bir kənara qoyub, siz müsəlmanlar kimi bütün peyğəmbərlərə və səmavi kitablara inansalar, şübhəsiz , hidayət olarlar. Amma əgər keçmişdəki kimi yalnız özlərini haqlı saysalar və başqalarını azğın bilsələr, haqla düşmənçilikdədirlər və haqdan ayrılacaqlar. Siz müsəlmanlar öz yolunuzda möhkəm olun, təhqir və qurğulardan qorxmayın. Çünki Allah onların şərini sizdən dəf edib, sizi himayə edər. Çünki O eşidən və biləndir.

1. Müsəlmanlar doğru yolu tapmışların gerçək nümunəsidirlər. Çünki onlar bütün peyğəmbərlərə, səmavi kitablara etiqadlıdırlar.

2. Allah müsəlmanları himayə və qane edəcəyini buyurmuşdur.

3. Yəhudi və məsihilərin iman gətirməmələrinin səbəbi onların inadkarlığı və düşmənçilik axtarmasıdır. Onların heç bir məntiqi və dəlili yoxdur. İmam Sadiq (ə) düşmənçiliyi küfr saymışdır.("Qəsəs”, 88. )

İnsan öz həyatında hansısa rəngi qəbul etməli olur. Amma bütün rənglərdən üstün ilahi rəngdir. Aydın məsələdir ki, irq, qəbilə, nəfs istəkləri rəngini bir kənara qoymasaq, vəhdət, qardaşlıq, Allah əmrinə təslimçilik rəngini götürə bilməyəcəyik. Bütün rənglər zaman keçdikcə solur. İlahi rəng isə həmişə təravətli və davamlıdır.(Ayətullah Cavadi, "Təfsiri-mövzui”, c. 5, s. 132. "Təfsiri-Nurus-səqəleyn”, c. 1, s. 136. ) İbadət və bəndəlik etdiyimiz Allahın rəngindən hansı rəng üstün ola bilər?!

Ən gözəl rəng səfalı və davamlı rəngdir. Bu rəng Allah övliyalarının diqqətini özünə cəlb edir. Bu rəng fitrət və məntiqə uyğundur. Onun müştərisi Allah, dəyəri isə behiştdir. Bütün rənglər, irq və qəbilə rəngləri gec ya tez məhv olub gedəsidir. Əbədi və davamlı olan isə ilahi rəng, yəni ixlas və imandır.

Hədisdə nəql olunmuşdur: Bir şəxs evinin divarında dəlik açırdı. İmam Sadiq (ə) ondan nə iş gördüyünü soruşur. Həmin şəxs cavab verdi: "İstəyirəm ocağın tüstüsü mənzildən bayıra çıxsın.” İmam buyurdu: "Bu işdə belə bir məqsədin də ola bilər ki, namazın vaxtını bilmək üçün otağa işıq düşməsini istəyirsən.” Yəni əgər divardan baca açılırsa, nə üçün məqsəd təkcə otaqdan tüstünün çıxması olsun?! Nə üçün insanın niyyəti mənzilə işıq düşməsi olmasın?!("Tövbə”, 105.) Bəli, hər bir işə ilahi rəng vermək olar.

İlahi yol birdir. Əgər ilahi rəng olmasa, başqa rənglər insanın ağlını əlindən alar. Əksəri azğınlığa düçar olmuş camaatla eyni rəngə boyanmaq özü qiyamətdə rüsvayçılıq və zəlillikdir.

1. Allaha iman, peyğəmbərlər və ilahi kitablara etiqad, Allaha təslimçilik ilahi rənglərdəndir. Əvvəlki və hazırkı ayələrdə bu məsələlərə toxunulmuşdur.

2. Ən üstün və ən gözəl rənglər ilahi rənglərdir.

3. Başqalarının yox, yalnız Allahın bəndəsi olmaq lazımdır.

Bu ayə kitab əhlinə bir xəbərdarlıqdır. Onlar əsasız iddialarından əl götürməlidirlər. Onlar deyirdilər: Biz Allaha daha yaxınıq, onun övladlarıyıq və ya əzizləriyik. Bəni-İsrail elə güman edir ki, bütün peyğəmbərlər həmin nəsildən olmalıdır. Onlar dinlərinin və səmavi kitablarının qədimliyinə görə özlərini üstün sayırdılar. Onlara elə gəlirdi ki, Allahın lütfü yalnız onların halına şamildir. Elə bu düşüncələrlə də müsəlmanlarla didişirdilər.

1. Bütün bəşəriyyətin ixtiyar sahibi Allahdır. Onun hamıya lütfü var. O istənilən bir nəsildən olan insana xüsusi ətalar edə bilər.

2. Hər kəsin xoşbəxtliyi onun əməllərindən asılıdır. İddia və şüar səmərəsizdir.

3. Allaha yaxınlıq ölçüsü xalisanə ibadət və Allahı şəriksiz bilməkdir.

Bu ayə kitab əhlinə digər bir xitabdır. Siz yəhudiliyiniz və ya məsihiliyinizlə o qədər fəxr edirsiniz ki, hətta Allahın ən böyük övliyalarına ən ağır böhtanlar da atmağa hazırsınız! Yoxsa Tövrat və İncildən əvvəl gəlmələrinə baxmayaraq, İbrahimi, İsmaili, İshaqı, Yaqubu və başqa peyğəmbərləri yəhudi və məsihi sayırsınız? Bildiyiniz həqiqəti gizlətməyiniz sitəmkarlıq deyilmi? Siz aşkar tarixi bir həqiqəti xalqdan gizləyirsiniz və iddia edirsiniz ki, bütün peyğəmbərlər yəhudi və məsihi olmuşdur. Amma unutmayın ki, Allah sizin bütün işlərinizdən xəbərdardır.

1. İnsanda təəssüb elə bir həddə çata bilər ki, o hətta tarixi gerçəklikləri də təhrif və inkar etməkdən çəkinməz.

2. Zülmlərin ən böyüyü etiqadi zülm və həqiqətlərin gizlədilməsidir.

3. Allahın pərdələmə və zülmlərdən xəbərdar olduğu yadımızda qalmalıdır.

1. Xoşbəxtliyin əldə olunmasında keçmişdəkilərin və babaların tarixinə arxalanmaq səmərəsizdir.

2. Hər bir ümmət öz əməllərinə məsuldur.