Bura qədər deyilənlər Abbasilər xilafətinin daxili vəziyyətini işıqlandırdı. Abbasilərin xarici siyasəti, onların nüfuzu altında olan məntəqələr haqqında iki xüsusiyyəti qeyd etmək olar: Əvvəla, Abbasilər xilafətinin nüfuzu altında olan məntəqələrin muxtariyyatı vardı. Onlar bir çox işlərdə mərkəzi hökumətə tabe deyildilər. Onlar istədikləri vaxt azad şəkildə savaşa qalxırdılar. Bu məsələ onların fatehlik arzuları ilə bağlı idi. Söhbətimizin bu hissəsində Abbasilərin nəzarəti altında olan Əndəlos, şimali Afrika, İran, Misir kimi məntəqələrin vəziyyəti ilə tanış olacağıq.

Əndəlos İspaniyanın cənubunda yerləşən tarixi vilayətin adıdır. Əndəlos təkcə uyğun dövrdə yox, bu dövrdən əvvəl və sonra da müstəqil olmuşdur. «Əddaxil» adı ilə məşhur olan birinci Əbdürrəhman Əndəlosə nəzarət etdiyi vaxt yalnız iyirmi ay müddətində öz xütbələrində abbasi xəlifəsinin adını çəkmişdir. Bununla belə, Əndəlos heç bir cəhətdən abbasi xilafətindən asılı olmamışdır.

Şimali Afrika Ali-Əğləb əmirlərinin hakimiyyəti altında müstəqil olmuşdur. Bu ölkədə yalnız xütbələr zamanı abbasi xəlifəsinin adı çəkilər və pul sikkələrinin üzərində xəlifənin nəqşi əks olunardı. Bu vəziyyət Fatimilərin babası Əbu-Əbdüllah, «Məhdiye-Afrikayi» hökumətini təşkil edənədək davam etdi. Ale-Əğləbin hakimiyyəti hicri 296-cı ildə başa çatdı. Bu hadisələr zamanı Samirra və Bağdad hökumətlərinin bu məntəqədə heç bir rolu yox idi.

Mö’təsimin dövründə Fars və Mavəraun-nəhr məntəqələri savaş meydanına çevrilmişdi. Zəncan, Ərdəbil, Azərbaycan məntəqələrində Babək xürrəmi ilə xəlifə nümayəndələri Afşin və Buğay arasında silahlı qarşıdurma yaranmışdı. Bu cərəyan 221-ci ildən 223-cü ilədək davam etdi. Nəhayət, Babək Mö’təsimin əmri ilə öldürüldü və başı Xorasana göndərildi. Babəkin bədəni Samirrada dardan asıldı.

Hicri 224-cü ildə Mazyar Təbəristanda Mö’təsimin əleyhinə qiyam qaldırdı və onun qoşunu ilə savaşa qalxdı. Hicri 234-cü ildə Mütəvəkkilin zindanından qaçmış Məhəmməd ibn Buəys səkkiz il müddətində Azərbaycanda çaxnaşmalar yaratdı. Nəhayət, hökumət nümayəndəsi Buğaye-Şərafi onu məğlub edib şəhəri geri qaytardı.

Buğa ibn-Buəysi Samirraya apardı, zindanda onun boynundan ağır bir daş asdı. İbn-Buəys elə bu halda da dünyasını dəyişdi.

Hicri 238-ci ildə Tiflisdə İshaq ibn İsmail ilə Buğanın qoşunu arasında qarşıdurma oldu. Buğa şəhəri yandırdı. Şəhər sənubər şaxələrindən hazırlandığı üçün qısa bir müddətdə yanıb külə döndü. Şəhərdə əlli minə yaxın insan tələf oldu. Canını qurtaranlar əsir götürüldü. Buğanın döyüşçüləri hətta meyitləri də tikə-tikə doğrayıb, pal-paltarlarını qarət edirdilər.

Hicri 253-cü ildə, Müəttəzin dövründə Həmədan kənarında Əbdül Əziz ibn Əbu Delf ilə iyirmi min qiyamçı füqəra və xəlifə ordusu arasında döyüş oldu. Xəlifə ordusuna Musa ibn Buğa rəhbərlik edirdi. Bu döyüşdə Əbdül Əziz məğlub oldu və onun tərəfdarları öldürüldü.

Yə’qub Ləys Qəffar dünyasını dəyişdikdən sonra Fars və İraq şəhərləri Yə’qub qoşununun hücumlarına mə’ruz qaldılar. Yə’qub Ləys onunla döyüşmək gücündə olmayan abbasi xəlifələrinə dostluq münasibətləri göstərmək istəyirdi. Çarəsiz qalmış xəlifələr onunla müdara edir, istəklərini nəzərə alırdılar. Yə’qub daim İranı Abbasilərin hakimiyyəti altından azad etmək istəyirdi. Sadəcə, bu istəyini aşkarlamırdı. Yalnız ölüm yatağında olduğu vaxt qasidlə xəlifəyə belə bir xəbər göndərdi: «Hazırda mən xəstə və gücsüzəm. Əgər ölsəm, mən sənin əlindən rahat olaram, sən də mənim əlimdən asudə olarsan. Yox əgər sağalıb ayağa dursam, aramızda döyüş öz sözünü deyəcək». Yə’qubun ölümündən sonra qardaşı Əmr ibn Ləys onun canişini oldu. Amma Əmr xəlifəyə məktub yazıb ona itaətini bildirdi.

Hicri 261-ci ildən başlayaraq Nəsr ibn Əhməd Samani böyük istiqlal əldə etdi və Mavəraunnəhrdən Buxaraya, Səmərqənddən Xorasanadək nəzarəti əlinə aldı. Nəsr hicri 279-cu ildə dünyasını dəyişdi və qardaşı İsmail ibn Əhməd onun canişini oldu.

Misir hakimi Əhməd ibn Tulun türk idi və türk Babəxyal hicri 254-cü ilə Müəttəzin dövründə onu hakim göndərmişdi.

Əhməd müstəqil fəaliyyət göstərirdi və işləri günbəgün irəli gedirdi. O ölüm gününədək xəlifəyə heç bir ehtiyac duymasa da, onunla düşmənçilik etmədi.

Suriya və onun Hələb, Həməs, Dəməşq kimi şəhərləri başqalarının hədəfinə çevrilmişdi və bu ərazilərdə qanlı döyüşlər gedirdi.

Mosul və onun ətrafındakı şəhərlər, eləcə də, həmin məntəqənin kürd əhalisi digər İslam şəhərləri kimi hücumlara mə’ruz qalırdı. Mosul hicri 253-cü ildə qətl-qarət olundu. Xəlifənin qüvvələri tərəfindən işgəncələrə mə’ruz qalan bu əhali qiyam qaldırdı. Nəhayət, xəlifənin nümayəndəsi Mosuldan çıxarıldı. Mosul xəlifənin hakimiyyətini qəbul etmək istəmədiyindən uzun illər boyu savaş meydanına çevrildi.

Şübhəsiz ki, İslam fəthlərinin əsas məqsədi insanların zülm-sitəmdən xilas edilməsi və ilahi nizam altında yaşaması olmalı idi. İslam qanunlarına əsasən hər hansı bir məntəqəyə qədəm qoymuş İslam qoşunu əvvəlcə xalqı İslama də’vət etməli, onların doğru yola gəlməsinə çalışmalıdırlar. İslamda cihadın xüsusi şəraiti vardır. Təəssüf ki, haqqında danışdığımız dövrdə fəthlərdə uyğun məqsədlərdən əsər-əlamət görünmür.

İbn Əsir deyir: «Abbas ibn Fəcr ibn Yə’qub hicri 237-ci ildə İbn-Sur qalasına hücum etdi, oradakı əhalini əsir götürərək, var-dövlətini qarət etdi. Xeyli insan qılıncdan keçirildikdən sonra Abbas Qəsryannə şəhərinə üz tutdu, bu şəhəri də qarət edib yandırdı.

O hicri 237-ci ildə Qəsryannəni növbəti dəfə qarət etdikdən sonra Qətaniyyə, Sərqusə, Növtəs, Rəxus şəhərlərinə qoşun çəkdi. Xeyli qənimət ələ keçirdikdən sonra şəhərləri yandırdı. Bu şəxs hicri 243-cü ildə yenidən Qəsryannə şəhərinə hücum etdi. Özünü müdafiə etmək istəyən xalq qılıncdan keçirildi və Abbas növbəti dəfə Sərqusə şəhərinə üz tutdu. Bu şəhərdə də eyni cür rəftar etdikdən sonra Qəsrul-Hədid məntəqəsinə hücum edildi. Həmin qəsrdə yaşayan rumlular ona on beş min dinar verib sülh bağlamaq istəsələr də, Abbas onların təklifi ilə razılaşmayıb onları təslim olmağa vadar etdi. O şəhər əhlindən yalnız iki yüz nəfərini azad edib, qalanlarını əsir götürdü və qəsri viran qoydu».

Gördüyümüz kimi, uyğun dövrdə xəlifələr və onların nümayəndələri tərəfindən həyata keçirilmiş fəthlərdə İslam prinsipləri köklü şəkildə pozulmuşdur. Nə döyüşdən əvvəl, nə də döyüşdən sonra hücuma mə’ruz qalmış xalqlar İslama də’vət olunmamış, İslam qanunlarının ziddinə olaraq, əsirlər qılıncdan keçirilmiş, şəhərlər yandırılmışdır.

İbn-Əsir digər bir yazısında qeyd edir ki, abbasi xəlifəsi Müntəsir hicri 248-ci ildə türk Vəsifi rumlularla döyüşə göndərdi. Belə bir məsləhəti ona vəziri Əhməd ibn Xəsib verdi. Vəsifin bu döyüşə göndərilməsinin səbəbi vəzir ilə onun arasındakı ixtilaf idi. Xəlifə öz vəzirinin tə’kidi ilə Vəsifi on iki min döyüşçü ilə dörd il müddətinə sərhəd keşiyinə və rumlularla döyüşə göndərdi.

Deyilənlərdən belə görünür ki, İslam fəthi adı altında şəxsi məqsədlər güdülürdü, hakimiyyətin başında duranlar öz çirkin niyyətlərini həyata keçirdilər.

İctimai vəziyyət deyəndə cəmiyyəti təşkil edən ayrı-ayrı təbəqələrin müxtəlif baxımlardan mövqeləri nəzərdə tutulur. Cəmiyyətdə mövcud olan adət-ənənələr, bayramlar, ev və geyim formaları, yemək çeşidləri cəmiyyətin simasını əks etdirir.

Biz yuxarıda sadalanan bütün səciyyələri araşdırmaq fikrində deyilik. Həmin dövrün ictimai vəziyyəti ilə tanış olmaq üçün yalnız təbəqələrin vəziyyətini nəzərdən keçirəcəyik. Həmin dövrdə xəlifələrin eyş-işrətə aludə olması səbəbindən cəmiyyətdə köklü şəkildə bir-birindən fərqlənən iki təbəqə yaranmışdı: fəqirlər və varlılar. Cəmiyyətin əksəriyyətini məhrum təbəqə təşkil edirdi. Xəlifə və onun ətrafında olanlarla adi xalq kütlələri arasında böyük uçurum yaranmışdı.

Söhbətimizin bu hissəsində xəlifələrin eyş-işrətə aludəliyindən, onların saysız-hesabsız əyləncə məclislərindən qısaca danışmaq fikrindəyik. Həmin dövrdə xəlifə və onun ətrafındakıların dünyapərəstliyi, gecələri işrət məclislərində keçirməsi, qadına və azğın həyat tərzinə aludəçiliyi diqqəti cəlb edir. Biz saray adamlarının həyatından yalnız bə’zi səhnələri təsvir etməklə kifayətlənəcəyik.

Əyyaşlıq bütün abbasi xəlifələrinin səciyyəvi xüsusiyyəti idi. Qeyd etməliyik ki, həmin dövrdə abbasi xəlifələrinin harınlığı vəsvəgəlməz dərəcədə iyrənc idi. Abbasi xəlifələri öz ömürlərinin böyük bir hissəsini əllərində şərab camı, kənizlərin ağuşunda keçirmişlər. Onlar üçün ən qiymətli şey ağılı başdan çıxaran şərab və ay üzlü kəniz idi. Bəsrə qazisi abbasi xəlifələrinin halını belə nəzmə çəkmişdir:

Xalqa hakim olan bu kəslər əslən

Tar-kaman, rəqqasə quludur bilsən.

Bir çox şairlər xəlifələrin, eyş-işrət məclisləri haqqında şe’rlər yazmışlar. Məs’udinin bildirdiyinə görə dünya işrətinə qapılmış Mütəvəkkilin dörd min kənizi vardı. Bu xəlifə o qədər harınlamışdı ki, hətta bir gecə öz eyş-işrət məclisinə imam Hadini (ə) məcburi şəkildə gətirmişdi. O, əlindəki şərab camını imama uzatdıqda imam buyurmuşdu: «Mənim ətim-qanım heç vaxt şərab görməyib . . .» Bu istəyindən əl çəkən Mütəvəkkil imamdan bir şe’r oxumasını istəmişdi. İmam elə bir şe’r oxumuşdu ki, xəlifənin işrət məclisi əzadarlığa çevrilmişdi.

Abbasi xəlifələri və onların ətrafındakılar gözəl, əzəmətli qəsrlər tikməyə böyük maraq göstərirdilər. Həmin dövrdə xəlifələrin qəsrləri öz genişliyi ilə bir şəhəri xatırladırdı. Qəsrin ərazisini müxtəlif tikililər, bağlar, arxlar bəzəyirdi. Mütəvəkkil bir qəsri tikib qurtaran kimi o birinin tikintisinə başlayırdı. O iyirmiyə yaxın qəsr tikmişdi. Qəsrlərə «Şah», «Gəlin», «Bürc», «Mütəvəkkiliyyə» kimi adlar verilirdi. Bu qəsrlərin xərci iki yüz yetmiş dörd milyon dirhəmi aşırdı. Mütəvəkkilin ən gözəl qəsri «Bürc» qəsri idi. Bu qəsr qızıl və gümüş təsvirlərlə bəzədilmişdi. Onun xərci bir milyon yeddi yüz min dinarı aşmışdı.

Abbasi xəlifələri ardıcıl şəkildə ağılasığmaz xərclər aparan kef məclisləri və şadlıqlar keçirərdilər. Mehdi Abbasi oğlu Harunu evləndirərkən onun şadlığına əlli milyon dirhəm pul sərf etmişdi. Toy gecəsi onun gəlini Zübeydənin libası tamamilə dürdən idi. Hələ o vaxtadək belə bir libas görən olmamışdı.

Hişam ibn Əbdül Məlikin arvadı özünə başdan ayağa qızıldan olan libas hazırlatmışdı. Bu libasda o qədər cəvahirat vardı ki, xəlifənin arvadı onu geydikdə yeriməyə çətinlik çəkirdi.

«Əddiyarat» kitabında nəql olunur ki, Mehdi Abbasi öz qardaşı qızı Ümmi-Cə’fəri öz oğlu Rəşidə alarkən misilsiz bir hazırlıq görmüşdü. Ümmü-Cə’fər üçün hazırlanan ləl-cəvahir, zər-ziba taclar, əklillər, qızıl və gümüş qübbələr, ətirlər heç bir toyda görünməmişdi. Onun öz arvadı üçün ləl-cəvahirdən hazırlatdırdığı köynək haqqında tarixi mənbələrdə qeyd olunmuşdur.

Mənbələrdə xəlifələrin beytül-malı israf etməsi barədə mə’lumatlar verilir. Qeyd olunur ki, Mehdi Abbasi oğlu Hadi onun əlini öpərkən oğluna üst-üstə dağ tək qalaqlanmış və başında otuz min dinarlıq qırmızı yaqut olan bir xəzinə bağışladı.

Mütəvəkkil oğlu Əbdüllah Müəttəzin sünnət məclisində elə bir xərc çəkmişdi ki, dövrün tarixçiləri bu barədə ətraflı şəkildə yazmışdılar. Uzunluğu yüz, eni əlli addım olan xalça döşənmiş qəsrdə dörd min qonaq qəbul olunmuşdu. Məclisdə qızıl taxtlar düzülmüşdü. Mütəvəkkilin əmri ilə məclisdəkilərin başına iyirmi milyon dirhəm səpilmiş, üzərində sünnət mərasimi qeyd olunmuş bir milyon dirhəm bər-bərlərin, sünnət edənin, qulamların və xidmətçilərin başına səpilmişdi. Müəttəzi sünnət edən şəxsdən həmin gün nə qədər qazandığı barədə soruşulduqda o demişdir: «Səksən neçə min dinar, qızıl üzük və cəvahir». Beləcə bu sünnət mərasiminin xərci səksən altı milyon dirhəmi aşmışdır. Doktor Şövqi bu əhvalatı danışdıqdan sonra deyir: «Bu qayda ilə hesabsız halda milyonlarla dinar və dirhəm xərclənirdi. Məclisdəkilər özlərini min bir gecə əfsanələrində hiss edirdilər. Xalqın yolunda sərf olunası xəzinəni bu sayaq axmaqcasına israf edirdilər. Hansı ki, xalq olduqca kasıb yaşayır, qan-tər içində üzülürdü. Xalqın qan-təri sayəsində toplanmış xəzinə xəlifənin haram məqsədləri yolunda havaya sovrulurdu. Xəlifə sarayı şərab badələrinin dövrə vurduğu meyxanaya döndərmişdi.

Məs’udi yazır ki, tarixin heç bir dövründə Mütəvəkkilin xilafəti dövründəki kimi bədxərclik olmamışdı.

Bir gün Mütəvəkkil öz saraylarından birində eyş-işrət məclisi qurmuşdu. Öz xidmətçilərindən farsların keçirdiyi «Şad kolah» məclisləri haqqında soruşur. Ona deyirlər ki, bu məclislərin gül-çiçəksiz keçirilməsi mümkün deyil. Həmin vaxt gül-çiçək fəsli olmadığından Mütəvəkkil vəziri Übeydüllah ibn Yəhyanı çağırıb deyir: «Göstəriş ver ki, mənim üçün iki buğda dənəsi ağırlığında dirhəmlər hazırlansın». Übeydüllah soruşur: «Ya əmirəl-mö’minin, nə qədər dirhəm istəyirsiniz?» Mütəvəkkil deyir: «Əlli milyon dirhəm». Übeydüllahın göstərişi ilə həmin dirhəmlər hazırlanır. Mütəvəkkil göstəriş verir ki, bu dirhəmlərin bir hissəsini qırmızı, bir hissəsini sarı, bir hissəsini isə qara rəngə boyasınlar. Sikkələrin bir hissəsi isə öz rəngində saxlanılır. Mütəvəkkil yeddi yüz xidmətçini yanına çağıraraq onlara göstəriş verir ki, rəngarəng geyinsinlər. Küləkli bir gündə qırx qapısı olan xeymələr qurulur. Mütəvəkkil gündə bir yerdə süfrə açdırıb əlvan libaslı xidmətçilərin arasında kefə məşğul olur və göstəriş verir ki, hazırlanmış dirhəmləri ətrafdakıların başına səpsinlər. Külək əsdikcə yüngül dirhəmlər havada gül ləçəkləri kimi fəzaya qalxır. Doktor Şövqi bildirir ki, bütün bu əhvalatlar xəlifələrin dəlilik həddinə çatmış rahatlığından doğurdu. Amma xalq xəlifənin gözü qarşısında yoxsulluğun son həddində yaşayırdı.

Abbasilərin gündəlik kef məclisləri, rəqqasələrə ağılagəlməz hədiyyələri, mütrüb musiqilər və harın şadlıqlar min bir gecə nağıllarını xatırladırdı. Bir sözlə, xəlifələrin qəsrləri eyş-işrət yuvasına çevrilmişdi. Onlar günün böyük hissəsini sərxoş olardılar. Təkcə xəlifələrin yox, eləcə də vəzirlərin, əmirlərin qəsrləri şeytənət yuvasına çevrilmişdi.

Hadi Abbasi İbrahim Mosulini öz sarayına də’vət edib saatlarla onun nəğmələrini dinləyər və böyük hədiyyələr verərdi. Bir dəfə xəlifə ona yüz əlli min dinar bağışlamışdı.

İbrahimin səsindən vəcdə gələn xəlifə məclisin sonunda İbrahimi xidmətçiyə qoşub xəzinəyə göndərmiş və istədiyi şeyi götürməyə icazə vermişdi. İbrahimin öz sözünə görə, o beytülmal xəzinəsinə daxil olub, cəmi əlli min dinar götürmüşdü. İbrahim deyir ki, əgər Hadi uzun ömür sürsəydi evimizin divarları da qızıl və gümüşdən olardı.

Mütəvəkkil də əvvəlki xəlifələrdən geri qalmırdı. Təbəri nəql edir ki, Mütəvəkkil «Cə’fəri» adlı qəsrini tikib qurtardıqdan sonra xanəndələri və rəqqasları oraya toplayıb kef məclisi keçirdi və məclisin sonunda onlara iki milyon dirhəm bağışladı.

Xəlifələr müsəlmanların büdcəsindən, beytül-maldan təkcə xanəndə və rəqqasələrə yox, eləcə də bütün qohum-əqrəbalarına paylayırdılar. Mütəvəkkil anası Şücayə ildə altı yüz min dinar hədiyyə verirdi. Bu qadın dünyasını dəyişdikdən sonra ondan beş milyon dinar pul, bir milyon dinar dəyərində cəvahirat, ildə dörd yüz min dinarlıq məhsul verən əkin sahəsi qalmışdı. Mütəvəkkilin arvadı, Müəttəzin anası Ümmü-Qəbihə əri və oğlu tərəfindən ağlagəlməz dəyərə malik hədiyyələr alırdı. Qoşunun əlli min dinarlıq ehtiyacını tə’min etməkdə aciz olan Müəttəz öldükdən sonra anasının evindən bir milyon səkkiz yüz min dinar nağd pul, üç kisə cəvahirat tapıldı. Bütün bunların dəyəri iki milyon dinara çatırdı.

Xəlifələr onların və onların hakimiyyətlərinin haqq olduğunu, xəlifələrin peyğəmbərlərə imamlardan da yaxın olduğunu nəzmə çəkən, öz şe’rlərində ələvilərə qarşı nifrət oyadan şairlərə də böyük mükafat verirdilər. Mütəvəkkil onun xəstəlikdən şəfa tapması haqqında qəsidə yazmış İbrahim ibn Müdəbbirə əlli min dirhəm hədiyyə verdi. Bundan əlavə vəzirə göstəriş verildi ki, İbrahim qazanclı bir işə tə’yin olunsun. Əbül-Şəbəl Əlbürcəmi xəlifəni mədh edən şe’rinə görə otuz min dirhəm pay aldı. Xəlifəyə şərab badəsi verən qulu mədh etmiş şe’rinə görə Hüseyn ibn Zəhhak Xəli öz şe’rinin hər beytinə görə min dinar hədiyyə aldı. Əbül-Şəmt öz qəsidəsinə görə iki yüz min dinar mükafat əldə etdi. O, Mütəvəkkildən dəfələrlə belə mükafatlar almışdı.

İbn-Əsir Əbül Şəmtin dilindən belə nəql edir: «Mən Mütəvəkkilə rafiziləri (ələviləri) təhqir edən şe’rlər oxudum. O məni Bəhreyn və Yəmamə əmiri tə’yin etdi və başqa dörd xələt verdi. Müntəsirdən də xələt aldım. Sonra Mütəvəkkil məni üç min dinarla mükafatlandırdı. Daha sonra əvvəlki şe’rimə oxşar bir şe’rimə görə Mütəvəkkildən on min dirhəm hədiyyə aldım».

Mütəvəkkil onun işrət məclislərini qızışdıran təlxəkləri də səxavətlə mükafatlandırardı.

Bir gün Mütəvəkkil soyuq bir qış günü göstəriş verdi ki, saray xonsası[4] İbadəni suya atsınlar. İbadə ölümlə çarpışdığı vaxt xəlifə onu sudan çıxartmağı əmr etdi. Sonra ondan soruşdu: «Halın necədir?» İbadə dedi: «O dünyanı görüb gəldim». Mütəvəkkil güldü və dedi: «Qardaşım Vasiqin halı necə idi?» İbadə dedi: «Yolum cəhənnəmdən düşmədi». Mütəvəkkil güldü və İbadəyə xələt verdi.

Mütəvəkkilin digər əyləncələrindən biri bu idi ki, çirkin və cahil bir şəxs olan şair Əbül-Übəri mancanağa qoyub göyə atsın. Şair havaya qalxanda xəlifə deyərdi: «Yolu açın, yolu açın!» Şair havada uçub suya düşərdi, sonra onu balıq kimi torla tutardılar. Bu əyləncənin müqabilində Mütəvəkkil ona hədiyyə verərdi. Məs’udi yazır: «İstənilən bir sahədə ixtirası, baməzəliyi olan adam Mütəvəkkildən hədiyyə alırdı».

Abbasi xəlifələrinin, onların vəzirlərinin və əmirlərinin xüsusiyyətlərindən biri də yemək-içməkdə israfa yol vermələri idi. Onlar əlvan süfrələr açar, bu süfrələri qızıl-gümüş qablarla bəzəyərdilər.

Xəlifə Mə’munun gündəlik xərci altı min dinar idi. Bu məbləğin böyük hissəsi xörəklərin hazırlanmasına sərf edilirdi. Xəlifə Harun Ərrəşid hər gün otuz növ xörək bişirtdirərdi. Onun süfrəsi on min dirhəmə başa gələrdi. Onlar bu süfrələr haqqında şe’rlər yazdırardılar.

Doktor İbrahim Həsən «Tarixul-İslam» kitabında və Doktor Şövqi «Əl əsrul-əbbasiyyune-sani» kitabında xəlifələrin qarınqululuğu haqqında ətraflı mə’lumat vermişlər. Abbasilərin aşpazxana israfçılığı haqqında Doktor Zəhravi də öz kitabında ətraflı şəkildə bəhs etmişdir.

Abbasi xəlifələri çeşidli təamlara ağılasığmaz məbləğlər xərcləməkdən əlavə, öz arvadlarına, övladlarına, kənizlərinə böyük məbləğdə pullar xərcləyərdilər. Onlar xilafətə çatmaq üçün bey’ət almaq məqsədi ilə xeyli rüşvət paylayardılar. Əlbəttə ki, bütün bu xərclər məşəqqətlər içində üzülən xalqın üzərinə düşürdü. Sadə bir ailənin ailə xərci iyirmi beş dirhəmdən çox olmurdu. Amma xəlifələrin, məsələn, Mütəvəkkilin illik şəxsi xərci yetmiş altı milyon beş yüz iki min dirhəmi aşırdı.

Haqqında danışılan fəsad və israfçılıqlar əksər dövlət mə’murlarına xas bir xüsusiyyət idi. Xəlifə Vasiq hicri 229-cu ildə öz dövlət katiblərindən bir çoxunu zindana saldı. Əhmədi ibn İsraildən səksən min dinar, Süleyman ibn Vəhəbdən dörd yüz min dinar, Həsən ibn Vəhəbdən on dörd min dinar, İbrahim ibn Reyhandan yüz min dinar, Əhməd ibn Xəsibdən bir milyon dinar, Əbül-Vəzirdən yüz qırx min dinar müsadirə olundu.

Mütəvəkkil öz xəlifəliyinin qırxıncı günü vəziri Əbul-Zəyata qəzəblənərək onun bütün var-yoxunu müsadirə etdi. Yeni tə’yin olunmuş vəzir Əbul-Vəzirin də saray ömrü çox çəkmədi. Hicri ikiyüz otuz üçüncü ildə xəlifə onu da işdən kənarlaşdıraraq, var-yoxunu müsadirə etdi. Təbərinin nəql etdiyinə görə Mütəvəkkil böyük dövlət katiblərindən olan Ömər ibn Fərəc Zuxxəciyə qəzəbləndiyi vaxt onun mülkünü müsadirə etdi, evindən əlli dəvə yükü qiymətli xalçalar və başqa əşyalar çıxarıldı. Müsadirə olunmuş malın qiyməti yüz iyirmi min dinar həddində göstərilir. Vəzirin qardaşının da yüz əlli min dinarlıq mülkü müsadirə edildi. Adi bir katibin mülkü belə bir həddə çatdıqda, vəzirlərin-əmirlərin var-dövləti haqqında danışmağa dəyməz.

Mütəvəkkil hicri iki yüz otuz yeddinci ildə öz qazisi Əhmədə qəzəblənərək onun bütün mülkünü müsadirə etdi və övladlarını zindana saldı. Qazinin oğlu Əbul-Vəlid yüz iyirmi min dinar nağd və iyirmi min dinar dəyərində cəvahir verib öhdəsinə götürdü ki, mülkünü satmaqla on altı milyon dirhəm xəzinəyə ödəyəcəkdir. Yalnız bundan sonra xəlifə onu azad etdi. Xəlifə cəzalandırdığı qazinin yerinə Yəhya ibn Əksəmi tə’yin etdi. Üç il sonra Yəhya da əvvəlki qazinin aqibəti ilə rastlaşdı. Hicri iki yüz altımışıncı ildə o işdən kənarlaşdırıldı, yetmiş beş min dinar pul və Bəsrədə böyük torpaq sahəsi müsadirə edildi.

Maraqlıdır ki, o bu sərvəti üç il ərzində necə toplaya bilmişdi? Şair bu barədə gözəl demişdir:

Şah xalqın bağından alma dərərkən,

Qullar ağacını çıxarar kökdən.

Doktor Şövqi öz kitabında bə’zi vəzir və əmirlərin, eləcə də katiblərin qazancları, torpaq sahələri, oğurluğu, rüşvətxorluğu, bağları, mənzilləri, kənizləri, xidmətçiləri, mühafizləri, süfrələri, geyimləri haqqında mə’lumat vermişdir.

O, öz kitabının sonunda bildirir: «Bəli, dövlətin malı bu sayaq talan edilir. Oğrular isə yalnız vəzirlər, əmirlər və katiblərdir. Xalqın yoxsulluqdan əzab çəkdiyi bir vaxtda bu insanlar rifah içində yaşayırlar. Ölkədəki fəsad mərkəzi elə saraydır.

Belə görünür ki, həmin dövrdə əksər dövlət işçiləri oğurluq və rüşvətxorluqla məşğul imişlər. Hər bir dövlət mə’muru vəzifə əldə etmək üçün xeyli rüşvət verir və sonradan verdiyi məbləği qazanmağa çalışırdı. Bə’ziləri vəzirlik məqamına görə beş yüz min dinar verirdi. Onlar yaxşı bilirdilər ki, qısa bir zamanda verdikləri məbləği çıxaracaqlar. Bu hissənin sonunda yoxsul təbəqənin halını nəzərdən keçirmək yaxşı olardı. Bu zümrəni əkinçilər, fəhlələr, qulluqçular, sənətkarlar təşkil edirdi. Bu təbəqənin min bir əzabla əldə etdiyi qazancın böyük bir hissəsi dövlətin harın hakimlərinin əlinə keçirdi. Söhbətimizin əvvəlində yada saldığımız qiyamların da əsas bir hissəsini həmin bu məzlum təbəqənin yaşamaq arzusu alovlandırırdı.

Həmin dövrün məşhur şairlərindən olan Cahiz öz yoxsulluğunu belə bəyan edir:

Öz dövrünün böyük ədiblərindən olan Cahiz ağır yoxsulluq içində yaşayırdı. Hansı ki, düşüncəsiz və nadan insanlar dövlət qurumunda yer tutaraq, rifah içində ömür sürürdülər. Cahiz əvvəlcə bir miqdar ruzi xatirinə onlara üz tutmaq istəyir. Amma bir qədər sonra anlayır ki, bu iş onun insanlıq şərafətinə sığmır. Əgər uyğun dövrdə məşhur bir şair belə bir fəqirlikdə yaşayırsa, adi tələbələrin, təhsil ardınca gedənlərin haqqında danışmağa dəyməz. Həmin dövrün üzücü fəqirliyini təsvir edən, öz yoxsulluğundan danışan digər bir şair Əbul-Ə’yandır. O deyir:

Həmin dövrün digər tanınmış bir şairi Səid ibn Vəhəb fəqirlikdən fəryad edərək belə deyir:

Uyğun dövrün ədibləri elə bir sarsıntıya düçar olmuşdular ki, hətta elmin yalnız fəqirliklə nəticələnməsi qənaətinə gəlmişdilər. Bu qeydlərdən birində deyilir:

Həmin dövrün ədiblərindən biri də Yə’qub ibn Yəzid Təmmar olmuşdur. O, hökumətin mülkü olan bir evdə yaşayır və iki ayda yetmiş dirhəm icarə ödəyərmiş. Kasıblıq səbəbindən bu icarəni ödəyə bilməyən şair belə gileylənir:

Şair öz dözülməz yoxsulluğunu yuxarıdakı misralarla təsvir edir. Bir cəmiyyətdə ki, düşüncə sahibləri fəqirlik girdabında çabalayır, həmin cəmiyyətin sadə adamlarının həyatı haqqında danışmağa ehtiyac qalmır. İslam dünyasının sərvətləri saraylarda xanəndələrə, rəqqasələrə xərclənirdi. Abbasilər öz işrət məclislərinə xalqın alın təri ilə rövnəq verirdilər.

İdeoloji durum baxımından həmin dövrdə diqqəti cəlb edən odur ki, Mütəvəkkil dövlətin rəsmi məzhəbi sayılan e’tizal əqidəsindən əhli-hədis əqidəsinə keçdi. O aşkarcasına Mö’təzilə və şiələri əzmək və əksəriyyəti sünnə əhli olan əhli-hədisə yol açmaq siyasəti yeridirdi.

E’tizal əqidəsinin yaranışı haqqında müxtəlif fikirlər var. Bə’zilərinin nəzərincə, bu əqidə hicrətin ilk əsrində, əməvilər dövründə Vasil ibn Ətanın öz ustadı Həsən Bəsridən ayrılması nəticəsində yaranmışdır. Deyilənlərə görə, bu əqidə İraqda formalaşmış və beş əsasa malik olmuşdur.

E’tizal məktəbində ağıla ifrat şəkildə istinad edilir. Onlar bu xüsusiyyətlərinə görə hətta avropada intibah dövründə formalaşmış ağılı əsas götürən bə’zi cərəyanlara oxşadılırlar. Xəlifə Mə’munun dövrünədək e’tizal məzhəbi ölkənin siyasi həyatında heç bir rol oynamırdı. Amma Mə’mun bu əqidəni dövlətin rəsmi məzhəbi seçdi və onun himayəsi ilə e’tizal məktəbi çiçəkləndi. Bə’zi tədqiqatçılar tarixi dəlillər göstərərək bildirirlər ki, Mə’munun əsil məqsədi şiə imamlarını, əsasən də, imam Rizanı (ə) siyasi səhnədən götürmək idi. Mə’mun məcburi şəkildə imam Rizanı (ə) özünə vəliəhd tə’yin etdi. Digər bir tərəfdən yunanların fəlsəfə və məntiq kitablarını tərcümə etdirməklə müəyyən məqsədlər güdürdü. İmamın vəliəhdliyə tə’yin olunmasında məqsəd xalqın imama münasibətini dəyişmək idi. Mə’mun çalışırdı ki, imam Rizanı (ə) vəliəhd tə’yin etməklə onu dünyapərəst bir insan kimi tanıtdırsın. O, yunan mətnlərini tərcümə etdirməklə əhli-beyt maarifini ikinci plana keçirməyə çalışırdı. Amma ilahi elmdən bəhrələnən imam onun bütün istəklərini puça çıxarırdı. Buna görə də Mə’mun imamı öldürməkdən başqa çarə görmürdü.

Əba-Silət deyir: «Mə’mun müxtəlif şəhərlərdən mütəkəllimləri (filosofları) ətrafına yığırdı ki, imamla mübahisədə onu məğlub edə bilsin. Amma yəhudilərdən, məsihilərdən, məcusilərdən və digər əqidə nümayəndələrindən kim imamla mübahisəyə girirdisə, məğlub olurdu. Mə’mun bu yolla öz məqsədinə çata bilmədiyindən imama zəhər içirməklə onu qətlə yetirdi».

Mə’mun özü e’tizal məzhəbini qəbul etdikdən sonra xalqı da bu yola sürükləməyə çalışdı. O xalqa qəbul etdirmək istəyirdi ki, Qur’an yaradılmış bir şeydir. Bu isə mö’təzilə məktəbinin nəzəriyyələrindən biri idi. Mə’mun hicri iki yüz on səkkizinci ildə Bağdad hakiminə məktub yazıb Qur’anın yaranmış olması məsələsinin təsdiqi üçün alimlər arasında mübahisələr təşkil etməsini istədi. Bağdad hakiminə tapşırdı ki, bu əqidəyə qarşı çıxanları sıxıntıya salın. Mə’munun nəzərdə tutduğu əqidədə olmayanların, şəhadətlərinin qəbul edilməməsi tapşırılırdı. Mə’munun əslində əqidə təftişinin bir növü olan bu hərəkəti tarixdə «Mihnətul-Qur’an» adı ilə məşhurdur. Mə’mun öz vəliəhdi Mö’təsimə də vəsiyyət etmişdi ki, xalqa bu əqidəni qəbul etdirsin. Elm və bilikdən xəbərsiz olan Mö’təsim də öz növbəsində uyğun əqidəyə qarşı çıxanları cəzalandırırdı. Hətta bə’zi alimlərə şallaq da vurulurdu.

Mö’təsimdən sonra eyni yolu Vasiq davam etdirdi. Onun təzyiqləri Bağdad xalqında ciddi narazılıq yaratmışdı. Vasiq müsəlman əsirlərlə Rum əsirləri dəyişilərkən müsəlmanlıq ölçüsü kimi Qur’anın məxluq olması inancını əsas götürürdü. Əsirlərdən hər hansı biri bu əqidəyə qarşı çıxdıqda müsəlman sayılmır və dəyişdirilmirdi.

Hər halda abbasi xəlifələrinin zülmü bir həddə çatmışdı ki, müxaliflərə olmazın işgəncələri verilir və zindanlar ağzınadək doldurulurdu. Əhməd ibn Hənbəl uyğun nəzəriyyəyə müxalif olduğu üçün şallaqlandı və bir müddət həbs edildi. Vasiqin hakimiyyəti dövründə Bağdad əhli Əhməd ibn Nəsr Xüzainin başçılığı altında qiyam qaldırdı. Vasiq qiyamı yatırdı və qiyamın rəhbərini qətlə yetirdi. Şafeinin şagirdlərindən olan Yusif ibn Yəhya Buvəyti işgəncələrə mə’ruz qalaraq dünyasını dəyişdi. Xəlifələrin bu sayaq tədbirləri xalqda e’tizal əqidəsinə nifrəti artırırdı.

Nəhayət, Vasiq dünyasını dəyişdi, hakimiyyətə Mütəvəkkil gəldi. Mütəvəkkil mö’təzilə və şiə əqidəsinə qarşı çıxaraq əhle-hədis üsulunu himayə etməyə başladı. O, bu yolla xalqın rəğbətini qazana bildi. Uzun illər xəlifələrin mö’təzilə əqidəsini müdafiə etməsindən cana yığılmış xalq Mütəvəkkilin tədbirini razılıqla qarşıladı. Xalq Mütəvəkkilə münasibətdə ifrata vararaq, ona bid’əti aradan qaldırmış, ilahi sünnəni bərpa etmiş bir şəxs kimi sitayiş edirdi.

Mütəvəkkil bu yolla onun üçün daha böyük təhlükə yaradan ələvilərin qarşısını aldı. O, mö’təzilə və şiə əqidəsini aradan qaldırmaq üçün xüsusi tədbirlər planı hazırlayırdı. O, əvvəlcə Mə’munun əqidə təftişini aradan qaldıraraq, şiələrə zidd şüarlar verməyə başladı. Sonra Vəzir ibn Zəyatı işdən uzaqlaşdırıb, onun yerinə şiə əqidəsinə qarşı barışmaz mövqedə olan Cürcərayi və İbn-Xaqanı tə’yin etdi.

Mütəvəkkilin üçüncü işi yeni ordunun yaradılması oldu. Orduya ələviyə müxalif mövqedə dayanan Suriya, Əlcəzair, Cəbəl, Hicaz, hətta Əbna əhli cəlb edildi. O öz şiə müxaliflərinə qarşı sərt tədbirlər görərək, hətta imam Hüseynin (ə) qəbrini xaraba qoymağa cür’ət etdi.

Onun başqa bir tədbiri sünni əqidəsinə əsaslanaraq rəvayət mənbələrinin tərtibi oldu. İbn Əbu-Şeybənin «müsənnəfi», Buxarinin «Səhihi», Müslümün «Səhihi» bu qəbildəndir.

Kitabın bu fəslində qeyb dövrünün bə’zi səbəblərinin anlaşılması, ikinci Abbasilər dövründə ictimai-siyasi vəziyyət və ideoloji baxışların nəzərdən keçirilməsi üçün, eləcə də, imamın qeybi ərəfəsində Samirradakı vəziyyətlə tanış olmaq üçün zəruri məsələləri sadaladıq:

1.Xilafət mərkəzinin Bağdaddan Samirraya köçürülməsi;

2.Türklərin nüfuz və hakimliyi;

3.Davamlı vəzifə dəyişiklikləri;

4.Qadınların xilafət hakimiyyətində nüfuzu;

5.Vəzirlərin və əmirlərin zülmü;

6.Daxili çaxnaşmalar;

7.Nüfuz altında olan məntəqələrin muxtariyyatı;

8.İslam fəthlərinin mahiyyət və hədəflərinin dəyişdirilməsi.

İctimai vəziyyəti araşdırarkən qeyd etdik ki, cəmiyyət imkanlılardan və məhrumlardan ibarət olmaqla iki qütbə bölünmüşdür. Xəlifələrin, vəzirlərin, əmirlərin harın həyat tərzi ilə fəqirlərin həyat tərzi müqayisə edildi.

İdeoloji vəziyyəti nəzərdən keçirərkən Mütəvəkkilin e’tizal əqidəsindən əhli-hədis əqidəsinə üz tutması haqqında danışdıq, mö’təzilə əqidəsinin siyasi səhnədən çıxarılmasının və əhli-sünnə əqidəsinin dövlətin siyasi üsulu seçilməsi proseslərini nəzərdən keçirdik. Uyğun gedişlərin səbəbləri də müəyyən həddə aydınlaşdırıldı.