Dörd naibin mühüm vəzifələrindən biri də fiqhi və e’tiqadi suallara cavab verilməsi idi. Onlar bə’zən bu ehtiyacın ödənilməsi üçün imamla gizli görüşlərini açıqlamalı olurdular. Bə’zən müqəddəs nahiyə tərəfindən verilmiş fərman vasitəsi ilə şübhələr aradan qaldırılırdı. Bə’zən də fiqhi və e’tiqadi suallar imama ərz edilir və alınmış cavab şiələrə bildirilirdi. Misal olaraq İshaq ibn Yə’qubun və Qum əhlinin dördüncü səfirə ünvanlanmış suallarını göstərmək olar. Səfir sualları imama ərz edib, aldığı cavabları ünvanına çatdırdı. Bə’zən isə mübahisəli məsələlərdə həqiqəti üzə çıxarmaq üçün imam Mehdidən (ə) dəlillər öyrənilir və bəyan olunurdu.

Vəkillər qurumunun imam Sadiqin (ə) dövründən fəaliyyətdə olan iş istiqamətlərindən biri xüms-zəkat kimi dini ödənclərin qəbul olunması və bölüşdürülməsi idi. Səfirlər imam Mehdiyə (ə) aid olan bu əmlakı birbaşa və ya vəkillər vasitəsi ilə qəbul edirdilər. Həmin əmanətlər ya mümkün yolla imama təhvil verilir, ya da onun göstərişi əsasında bölüşdürülürdü. İmam Mehdi (ə) atası imam Həsən Əsgərinin (ə) vəfatının səhəri günü Qumdan gəlmiş hey’ətə göstəriş verdi ki, ona aid olan əmlakı Bağdaddakı vəkillərə təhvil versinlər.

Dörd naibin vəzifələrindən biri də vəkillik iddiasına düşmüş fırıldaqçılarla mübarizə aparmaq, onları ifşa etmək idi. Peyğəmbər və imamların əsas məqsədi insanların hidayəti, doğru yola sövqü olduğundan xalqın fırıldaqçılar tərəfindən aldadılmasının qarşısı alınmalı idi. Ona görə də imamın xüsusi səfirləri fırıldaqçılarla mübarizə aparır, mümkün çaşqınlıqların qarşısını alırdılar. Bu istiqamətdə fəaliyyətin əsasını imam Mehdinin (ə) xüsusi naiblərinin tanıtdırılması təşkil edirdi.

Yetmiş illik kiçik qeyb dövründə bir çox fırıldaqçılar ifşa edildi. Belələrinə misal olaraq Hüseyn ibn Mənsur Həllacı, Məhəmməd ibn Əli Şələmğanini, ibn Əzaqiri, Əbu-Bəkri, Məhəmməd ibn Müzəffəri və başqalarını göstərmək olar. Dörd naib hər biri öz növbəsində belələrinə qarşı mübarizə aparır və müqəddəs nahiyədən fərmanlar alırdılar. Bu yalançı zümrənin işinin mahiyyətinin açıqlanması imamiyyə şiələrini çaşqınlıqdan qoruyurdu. Nəticədə xalq dörd naibin səfirliyinə daha çox e’timad göstərirdi. Uyğun məsələ ilə bağlı verilmiş fərmanlardan bə’zilərini nəzərdən keçirək: Əhməd ibn Hilal Kərxi yolunu azdıqda və bə’zi dini zərurətləri inkar etdikdə, eləcə də, Məhəmməd ibn Osman Əmrinin naibliyinə qarşı çıxdıqda müqəddəs nahiyə tərəfindən fərman verildi. Həmin fərmanda imam Mehdi (ə) Məhəmməd ibn Osman Əmriyə xitabən buyurdu: «Biz ibn Hilal və ondan uzaqlaşmayan hər bir kəsə arxa çeviririk. Allah onu bağışlamasın. Sən İshaqı və onun həmvətənlərinə dediklərimi e’lan et. Hər kəs səndən İbn-Hilal haqqında soruşsa, əhvalatı danış».

Eləcə də, Məhəmməd ibn Osman Səid Əmrinin səfirliyi dövründə naiblik iddiası edən Əbu-Məhəmməd haqqında müqəddəs nahiyə tərəfindən fərman verildi və onun kimliyi şiələrə açıqlandı.

Kiçik qeyb dövrünün başlanğıcında hələ imam Həsən Əsgəri (ə), hətta imam Hadinin (ə) dövründən vəkillik fəaliyyəti göstərmiş nümayəndələr vardı. İmam Həsən Əsgərinin (ə) dövründə bu vəkalət qurumunda fəaliyyət göstərmişdilər. Onlara Əbu Osman ibn Səid Əmri nəzarət edirdi. İmam Həsən Əsgərinin (ə) vəfatından sonra bu vəkillər həzrət Mehdinin (ə) səfiri Osman ibn Səid Əmriyə tabe idilər. Sonra isə onların fəaliyyətinə Məhəmməd ibn Osman ibn Səid Əmri başçılıq etmişdi. Bə’zən vəkillər arasında xəyanətə yol verənlər olurdu. Onlar öz ilahi vəzifələrinin icrasında çaşqınlıqlara yol verərək vəkalət qurumu üçün çətinlik yaradırdılar. Elə vəkillər olmuşdu ki, topladığı dini əmlakı imamın xüsusi səfirinə təhvil verməmiş və özündə saxlamışdı. Dörd naibdən hər biri öz dövründəki xain vəkillərlə mübarizə aparırdı. Bə’zən də müqəddəs nahiyə tərəfindən verilmiş fərman əsasında xalq belə vəkillərin azğınlığından xəbər tuturdu.

Dörd naibin, xüsusi ilə də son səfir Əli ibn Məhəmməd Səmərinin son mühüm vəzifəsi şiələrin böyük qeyb dövrünə hazırlanması olmuşdur.

Yuxarıda sadalanmış vəzifələr arasında ikisi xüsusi yönümə malikdir. Bunlardan biri imam Mehdinin (ə) varlığı haqqındakı şübhənin aradan qaldırılması, imam Həsən Əsgərinin (ə) hazırda imam olan övladının dünyaya gəlişinin sübuta yetirilməsidir. Bu vəzifə daha çox Osman ibn Sə’d Əmrinin öhdəsinə düşmüşdür.

Xüsusi yönümə malik iki vəzifədən o biri xalqın böyük qeyb dövrünün qəbuluna hazırlanmasıdır. Bu vəzifə isə daha çox son səfir Əli ibn Məhəmməd Səmərinin öhdəsinə düşmüşdür. Bu sahədə imam Mehdi (ə) kəramət və mö’cüzə yolu ilə Əli ibn Səməriyə kömək göstərmiş və altı gün öncədən onun ölümü haqqında mə’lumat vermişdir. Bu dəqiq mə’lumat höccəti tamamlamış və şiələrin böyük qeyb dövrünü qəbul etməsində mühüm rol oynamışdır.

Seyyid Məhəmməd Sədr bu barədə yazır: Səfirliyin iki əsas məqsədi var:

Düşüncələri imam Mehdinin (ə) böyük qeyb dövrünə hazırlamaq və imamın görünməməsi ilə bağlı narahatlıqları addım-addım aradan qaldırmaqdır. Çünki belə bir şəraitə hazır olmayan xalq imam Mehdini (ə) qəti şəkildə inkar edə bilərdi. Bu məqsədlə imam Hadi (ə) və imam Həsən Əsgərinin (ə) imamın qeyb məsələsini necə tədricən aşkarlamasını görürük. İmam Həsən Əsgəri (ə) şəxsən özünü xalqdan çox gizləyirdi. Səfirlik dövrü də düşüncələri böyük qeyb dövrünə tədricən hazırlamaq məqsədi daşımışdır.

İmamın səhnədən kənarlaşıb pünhan olması ictimai səhnədə durğunluqla müşayiət edilir. Bütün hallarda ictimai rəhbərin kənarlaşması həmin cəmiyyətdə problemlərin həllini təhlükə altında qoyur. Səfirliyin tə’yin olunmasında məqsəd imamın xalqa səfirlər vasitəsi ilə rəhbərlik etməsidir.

Bütün səfirlər bu sahədə öz vəzifələrini yerinə yetirmişlər. Onlar imkan daxilində ictimai səhnədə iştirakı tə’min etmiş, zalım hakimiyyətin təzyiqləri altında səfirlik məs’uliyyətlərini yetərincə icra etmişlər.

Kiçik qeyb dövründə dörd naib və səfirdən əlavə, həzrət Mehdinin (ə) xüsusi vəkilləri də fəaliyyət göstərmişdir. İslam aləminin şiə yaşayan müxtəlif məntəqələrində çoxsaylı vəkillər vəzifəsini icra edirdi. Əvvəlki imamların vəkilləri sayaq fəaliyyət göstərmək əmri almış nümayəndələr öz sualları ilə xüsusi vəkillərə və dörd naibə müraciət edirdilər. Onlar ən ucqar nöqtələrdə, eləcə də, dörd naibin sakin olduğu Bağdadda fəaliyyət göstərirdilər. Təbii ki, kiçik qeyb dövründə vəkillər şiələrlə Bağdad arasında rabitəni tə’min edirdilər. Bu vəkillərin çoxsaylı olmasına dəlillər mövcuddur. Təəssüf ki, onların adları tarixi mənbələrdə dəqiq göstərilməmişdir. Şeyx Tusi «Əl-ğeybət» kitabında vəkillərin çoxsaylı olmasını qeyd edərək, onlardan yalnız bə’zilərinin adını zikr edir.

Əvvəlki əsrlərdə olduğu kimi, qeyb dövründə də vəkalət qurumunun fəaliyyəti zəruri olduğundan həzrət Höccət (ə) ehtiyac olan qədər vəkillər tə’yin edirdi. Mənbələrdə verilən mə’lumata əsasən, imam rəsmən özü bu işlə məşğul olurdu. Məsələn, Məhəmməd ibn İbrahim ibn Məhzyar Əhvazi şəxsən həzrət Mehdinin (ə) göstərişi ilə Əhvaz nahiyəsinə vəkil tə’yin olunmuşdu. Həzrət uyğun məsələ ilə bağlı buyurmuşdur: «Səni (Məhəmmədi) atanın yerinə vəkil olaraq tə’yin etdim».

Şeyx Tusi öz «Rical» kitabında bu şəxsi «Əhədul-Əbvab» adı ilə xatırlamışdır. O, «Əl-ğeybət» kitabında Məhəmmədi qeyb dövrünün ləyaqətli vəkillərindən saymış və ona xüsusi səfirlər tərəfindən fərmanlar gəldiyini bildirmişdir. Sonra isə bu şəxsin məqamını açıqlayan rəvayətlər nəql olunmuşdur. Rəvayətlərdən mə’lum olur ki, bu şəxs Rey məntəqəsində baş vəkil kimi fəaliyyət göstərmişdir. Ətrafdakı vəkillər öz suallarını ona ünvanlanmışlar. Bu rəvayətlərdən biri də Saleh ibn Əbu-Salehin dilindən nəql olunur: «Hicri 290-cı ildə bə’zi adamlar məndən tələb etdilər ki, onların xüms-zəkatını qəbul edim. Mən bu barədə müqəddəs nahiyədən vəzifəmi soruşdum. Cavab gəldi ki, Məhəmməd ibn Cə’fər Reydə e’tibarlı vəkildir və şər’i ödənclər ona təhvil verilməlidir».

Rəvayətdən mə’lum olur ki, Əbül-Həsən Əsədi ikinci səfir Məhəmməd ibn Osman Əmrinin naibliyi dövründə vəkillik məs’uliyyətini daşımışdır. Bu şəxs həm də baş vəkil olmuşdur. Bə’zi dəlillərə əsasən, bu şəxs həm də İranın şərq məntəqələrindəki vəkillərə nəzarət etmişdir.

Şeyx Tusi «Təhzib» kitabında göstərdiyi kimi, bu şəxs şiə böyüklərindən olmuşdur. Nəcaşinin bildirdiyinə görə o və onun oğlu Həmədan nahiyəsində ətrafdakı vəkillərin müraciət etdiyi baş vəkil olmuşlar. Nəcaşi belə yazır: «Həmədanda Qasim ibn Məhəmmədin dövründə onunla yanaşı Əbu-Əli Bəstam ibn Əli və Əl-Əziz ibn Züher vəkillik fəaliyyətinə məşğul olmuşlar. Onlar öz fəaliyyətlərində Həsən ibn Harun ibn İmran Həmədaniyə tabe idilər. Ondan qabaq isə atası Əbu-Əbdüllah ibn Haruna müraciət edərdilər. Əbu-Əbdüllah və onun oğlu Əbu Məhəmməd hər ikisi imamın vəkilləri idilər».

Şeyx Tusi «Rical» kitabında bu şəxsi imam Həsən Əsgərinin (ə) səhabələrindən saymışdır. Şeyx Səduq bu şəxsi imam Mehdinin (ə) vəkillərindən saymış və onun imamla görüşdüyünü, həzrətin mö’cüzələrindən xəbərdar olduğunu bildirmişdir.

Bu şəxs də müqəddəs nahiyə tərəfindən tə’yin olunmuş vəkil kimi tanınmışdır. Şeyx Səduq da bu şəxsi həzrət Mehdinin (ə) vəkillərindən saymışdır. O bildirir ki, Əbu-İshaq imamla görüşə nail olub, onun mö’cüzələrini müşahidə etmiş vəkillərdəndir. Bu şəxs Əhvaz nahiyəsinin vəkili olmuş, atası dünyasını dəyişdikdən sonra onun ixtiyarında olan əmlakı Bağdada aparıb imamın səfirinə təhvil vermişdir. Nəhayət, müqəddəs nahiyə tərəfindən verilən fərmanla Əbu-İshaq atasının yerinə tə’yin olunmuşdur.

Bu şəxs Azərbaycan əhli olmuş və müqəddəs nahiyə tərəfindən həmin məntəqəyə vəkil tə’yin olunmuşdur. Şeyx Səduq onun həzrət Mehdi (ə) ilə görüşmüş vəkillərdən olduğunu bildirir. Şeyx Tusi «Əl-ğeybət» kitabında bu şəxs haqqında müfəssəl mə’lumat vermişdir. Şeyx Tusinin bildirdiyinə görə, həzrət Mehdinin (ə) ona xüsusi diqqəti olmuşdur.

Həsən ibn Məhəmməd kiçik qeyb dövründə Vasət məntəqəsində vəqf vəkili olmuşdur. Cə’fər ibn Məhəmməd nəql edir ki, Əbu-Cə’fər Əmri onu bir miqdar libas və pulla Vasətə göndərdi. Burada Həsən ibn Məhəmmədlə görüşdükdə xəbər tutur ki, Vasət şiələrindən olan Məhəmməd ibn Əbdüllah dünyasını dəyişmişdir və bu libasla pul onun dəfni üçün göndərilmişdir. Bu söhbətdən mə’lum olur ki, Həsən ibn Məhəmməd ikinci səfirin dövründə vəkilliklə məşğul olmuşdur.

Bu şəxs də müqəddəs nahiyənin vəkillərindən sayılmışdır. O öz vəkilliyi haqqında belə bir əhvalat danışmışdır: «Hesabımda dörd yüz səksən dirhəm pul toplanmışdı. İyirmi dirhəm də özümdən əlavə edib Əbül-Həsən Əsədiyə göndərdim. Mən həmin pula iyirmi dirhəm əlavə etdiyimi yazmamışdım. Əbül-Həsən Əsədi yazdığı cavabda bildirirdi ki, iyirmi dirhəmi mənə məxsus olan beş yüz dirhəmi almışdır».

Bu əhvalat onun vəkil olduğunu göstərir. Çünki onun ixtiyarında yığılmış dörd yüz səksən dirhəm imam malı olmuşdur. Şeyx Səduq da onun imamın vəkili olduğunu və imamla görüşüb mö’cüzələrini müşahidə etdiyini təsdiqləyir. Mənbələrdən bu da mə’lum olur ki, o Nişaburda vəkillik etmiş, Əbül-Həsən Əsədinin, eləcə də, ikinci naib Məhəmməd ibn Osmanın müasiri olmuşdur.

Nəcaşi bildirir ki, Əziz ibn Züheyr müqəddəs nahiyə tərəfindən tə’yin edilmiş vəkillərdən olmuş və Həmədanda fəaliyyət göstərmişdir. O, vəkalət işlərində Əbu-Məhəmməd Həsən ibn Haruna tabe olmuşdur.

Mənbələrdə bildirilir ki, Qasim ibn Məhəmməd ibn Əli ibn İbrahim Həmədani Həmədanda, Əbu-Əli Bəstam ibn Əli yenə həmin şəhərdə, Əli ibn əl-Hüseyn ibn Əli Ət-Təbəri Səmərqənddə, Əbu Haşim Davud ibn əl-Qasim əl-Cə’fəri hansısa bir məntəqədə, Həsən ibn Ən-Nəzr əl-Qummi adı çəkilməyən bir ərazidə, Haciz ibn Yəzid əl-Vəşşa Bağdadda vəkillik fəaliyyəti göstərmişlər.

Əvvəlki fəsildə işarə olunduğu kimi, vəkalət qurumunun fəaliyyətində bə’zi mənfi cərəyanlar da müşahidə edilmişdir. Cərəyanların müxtəlif səbəbləri olmuşdur. Həmin cərəyanlardan biri imamlar tərəfindən vəkil tə’yin olunduqdan sonra xəyanətə əl atan adamlar arasında müşahidə edilir. İkinci mənfi cərəyan vəkillik iddiasına düşmüş fırıldaqçılara aiddir. Belələri qısa bir müddət ətraflarına bir qədər adam toplasalar da, sonradan yalanları üzə çıxmış və rüsvay olmuşlar. Bu iki cərəyanla həm kiçik qeyb dövründə, həm də vəkalət qurumunun tə’sisindən əvvəlki dövrlərdə rastlaşmaq olur. Kiçik qeyb dövründə uyğun hallar daha geniş şəkildə gözə çarpır. Olsun ki, bunun səbəbi imamın qeybə çəkilməsi və işin vəkillərə həvalə edilməsi olmuşdur. Xainlər və fırıldaqçılar bu şəraiti özləri üçün münasib fürsət hesab etmişlər.

Bu iki cərəyanla yaxından tanış olmaq üçün onların öncüllərini tanımaq lazım gəlir. Söhbətimizin əvvəlində vəkillərin xəyanəti, onlar arasındakı fəsadlar, bu fəsadların səbəbləri və nəticələri ilə tanış olacaq, sonra isə ikinci cərəyanı araşdıracağıq.

Şübhəsiz ki, vəkillik olduqca məs’uliyyətli bir iş olduğundan mə’sum imamlar vəkil seçimində böyük diqqət göstərər və e’tibarlı adamları vəkil tə’yin edərdilər. Amma nəfsinin tərbiyəsi ilə ardıcıl şəkildə məşğul olmayan insanın daim büdrəmə ehtimalı vardır. İmamların vəkilləri arasında da elə adamlar müşahidə edilir ki, ilkin tə’yinatda zəruri şərtlərə malik olan bu adamlar şərait dəyişdikdən sonra xəyanətə əl atmış, nəticədə, imamın lə’nətlərinə düçar olmuşlar.

Əlbəttə ki, bütün xəyanətlərin və büdrəmələrin ayrı-ayrı səbəbləri mövcuddur. Bütün büdrəmələrin arxasında nəfsin tərbiyə olunmaması dayansa da, vəkillərin xəyanətlərinin ayrı-ayrılıqda səbəblərini araşdırmaq üçün onların şəxsiyyətləri ilə yaxından tanış olmaq lazım gəlir. İmkan daxilində əvvəlcə bu cərəyanların kiçik qeyb dövründən əvvəlki vəziyyəti ilə tanış olacaq, sonra isə kiçik qeyb dövründəki xain vəkillərin şəxsiyyətini araşdıracağıq.

Hicri 183-cü ildə imam Kazim (ə) dünyasını dəyişdikdən sonra onun bir qrup yaxın adamı və müxtəlif nöqtələrdəki vəkilləri iddia etdilər ki, imam sağdır, sadəcə, nəzərlərdən gizlidir. Guya o, tezliklə qaim adı ilə zühur edib, ədalətli bir İslam hökuməti quracaq. Onlar əvvəlcə imamın səkkiz aydan sonra zühur edəcəyini bildirirdilər. Bir qrup şiə onların bu baxışını müdafiə edirdi. İmam Kazimin (ə) qaim olduğuna və ondan sonra heç bir canişinin olmamasına inananlar şiələr arasında «vaqifiyyə» ardıcılları kimi tanınmağa başladılar. Vaqifiyyə məsləkində olanlar arasında tanınmış alimlər və mühəddislər də vardı. Bə’zi şiə alimləri vaqifiyyə məzhəbinin hicri beşinci əsrdə məhv olub getdiyini təsəvvür etsələr də, ən azı hicri altıncı əsrin ortalarınadək bu məzhəbin ardıcılları mövcud idilər.

İmam Kazimin (ə) ən yaxın tərəfdarlarından və vəkillərindən ibarət olan vaqifiyyə başçıları ilə tanış olaq: Əli ibn Əbu-Həmzə Bətaini, Osman ibn İsa Ərrəvasi, Ziyad ibn Mərvan əl-Qəndi, Əhməd ibn Əbu-Bəşər əl-Sərrac, ibn Əbu-Səid əl-Məkari, Mənsur ibn Yunus Bəzərc.

Bu vəkillərin ixtiyarında şiələrin imam Kazimə (ə) göndərdiyi dini haqlar toplanmışdı. Təbii ki, həzrətin vəfatından sonra bu əmlak onun canişini imam Rizaya (ə) təhvil verilməli idi. Amma yuxarıda adı sadalanan vəkillər ixtiyarlarında olan əmlaka tamah salaraq, imam Rizanın (ə) canişinliyini inkar etdilər. Vəkillərin belə bir məqsəddə olduğunu müxtəlif rəvayətlər təsdiqləyir. Bu rəvayətlərdən biri də Yunus ibn Əbdür-Rəhman tərəfindən nəql olunmuşdur. Rəvayətin məzmunu belədir: «İmam Kazimin vəfatından sonra onun vəkillərinin ixtiyarında böyük miqdarda əmlak toplanmışdı. Vaqifiyyə söhbətinin ortaya atılmasının və imamın vəfatının inkar olunmasının səbəbi həmin bu əmlak idi. Məsələn, Ziyad ibn Mərvan Qəndinin ixtiyarında yetmiş min, Əli ibn Əbu-Həmzənin ixtiyarında otuz min dinar toplanmışdı». Yunus ibn Əbdür-Rəhman vəkillərin bu çaşqınlığını müşahidə etdikdən sonra xalqı imam Rizanın (ə) imamətinin qəbuluna də’vət etmişdir. Onun bu çağırışlarından xəbər tutan Əli ibn Əbu-Həmzə və Ziyad ibn Mərvan Yunusa on min dinar təklif edərək bu çağırışlardan çəkinməsini istəmişlər. Yunus onların cavabında demişdir: «İmamlardan rəvayət olunmuşdur ki, ortaya bid’ət çıxdıqda bundan agah olan şəxs bildiyini izhar etməlidir. Əgər belə etməsə, Allah iman nurunu ondan alar. Mən heç bir halda cihad və ilahi göstərişə arxa çevirmərəm». Həmin iki şəxs Yunusun cavabını eşitdikdən sonra onunla düşmənçiliyə başlamışlar.

Vaqifiyyə başçılarını doğru yoldan sapdıran səbəblərdən biri də onların imam Rizanın (ə) məqamına həsəd aparmaları ola bilər. Əlbəttə ki, vaqifiyyə başçılarının iddialarına qəlbən inananlar da olmuşdur. Vaqifiyyə başçıları öz iddialarını xalqın beyninə yeritmək üçün bütün vasitələrdən istifadə edirdilər. Nəql olunur ki, Məhəmməd ibn Bəşir insan formalı bir müqəvva düzəldib, onu müxtəlif üsullarla hərəkətə gətirər və avam adamların beyninə yeridərdi ki, bu imam Kazimdir. İmam Riza (ə) bu hərəkətinə görə Məhəmməd ibn Bəşirin qanını halal buyurmuşdu. İmam (ə) Əli ibn Hədid Mədainiyə buyurmuşdu: «Əgər bacarsan, onu qətlə yetir. İmkanın olduğu halda onu öldürməsən, günahkar olacaqsan».

Dünyapərəstlik, onun aldadıcı zahirinə meyl, iman zəifliyi və imamların yetərincə tanınmaması imamın ətrafındakı bə’zi insanların şeytana aldanmasına səbəb olurdu. İmama yaxın olduğu halda yolunu çaşanlardan biri də Hişam ibn İbrahim Abbasi Həmədani Raşidi olmuşdur. Şeyx Səduqun bildirdiyinə görə, bu şəxs imam Riza (ə) Tus şəhərinə köçürülənədək onun ən yaxın adamlarından olmuşdur. Hişam imamın Mədinədəki işlərini yerinə yetirərdi. O, alim və ədib bir insan idi. Əslində Hişam imamın Mədinədə baş vəkili vəzifəsini daşıyırdı. Müxtəlif məntəqələrdən imama ünvanlanmış xüms-zəkat və digər dini ödənclər ona verilirdi. İmam Riza (ə) Tus şəhərinə köçürüldükdən sonra Hişam ibn İbrahim hökumət dairələri ilə yaxınlıq edərək bir müddət sonra onların casusuna çevrildi. Xəlifə Mə’mun Hişamı imama qapıçı tə’yin etdi. İmam Rizanın (ə) evində baş verən ən kiçik hadisələr belə Hişam vasitəsi ilə Mə’muna çatdırılırdı. İmamla görüşmək istəyənlər Hişam ibn İbrahimə müraciət etməli idilər. Bu şəxs xəlifə Mə’muna o qədər yaxınlaşdı ki, onun e’tibarını qazanaraq Mə’munun oğlu Abbasın tə’limini öz öhdəsinə götürdü. Ona görə də Hişama «Hişam Abbasi» deyərdilər.

Bu şəxs imam Hadinin (ə) Samirrada əsas köməkçilərindən biri olmuşdur. Özü Qəzvindən olduğu üçün həmin məntəqənin əhalisi, adətən, ona müraciət edər, xüms-zəkatlarını ona verərdilər. Amma bu insanın batinindəki dünyapərəstlik zaman ötdükcə özünü büruzə verməyə başladı.

O, yolunu azaraq, imam malına əl uzatmağa başladı. Onun yolunu çaşmasının nişanələrindən biri də imamın Samirradakı digər bir baş vəkili Əli ibn Cə’fər Həmani ilə rəqabət aparması oldu. Bu rəqabət güclənib, sonda düşmənçiliyə çevrildi. Bu düşmənçilik hər tərəfdən hücumlara mə’ruz qalan şiə cəmiyyəti üçün təhlükəli bir vəziyyət yaratdı. Eləcə də, həzrətin vəkillərinə qarşı bədbinlik, inamsızlıq özünü göstərməyə başladı. Bu səbəbdən bə’zi şiələr xüms-zəkat kimi dini ödənclərini vəkillərə təqdim etmədilər. Bundan əlavə, həmin iki şəxs baş vəkil olduğundan müxtəlif məntəqələrdəki vəkillər şiələrdən toplanmış məbləği imama çatdırmaqda müşkülə düşdülər.

İmam vəziyyətə müdaxilə edərək Əli ibn Cə’fər Həmaninin tərəfini tutdu və məntəqələrdəki vəkillərə göstəriş verdi ki, imamla rabitələrində Faris ibn Hatəmdən istifadə etməsinlər. Eləcə də, vəkillərə tapşırıldı ki, bu göstərişə məhrəmanə əməl edərək Faris ibn Hatəmi qızışdırmasınlar. Çünki Faris nüfuzlu bir adam idi və şiələrlə imam arasında mühüm rola malik olmuşdu. İranın mərkəz və qərb məntəqələrinin şiələri, adətən, öz xüms-zəkatlarını onun vasitəsi ilə imama çatdırardılar. Amma imamın göstərişinə baxmayaraq, Faris həmin dini ödəncləri toplayır və imama təqdim etmirdi. Bir qədər sonra imam Farislə bağlı göstərişini şiələrə aşkar şəkildə e’lan etmək qərarına gəldi. Bütün vəkillərə çatdırıldı ki, kimsə dini ödənclərini Farisə təqdim etməməlidir. Nəhayət, imam hicri 250-ci ildə, rəbiül-əvvəl ayının doqquzunda Farisi yazılı şəkildə lə’nətləyərək bəyanat verdi. Həmin bəyanatdan sonra xəyanətkar vəkil açıq şəkildə imama qarşı mübarizəyə başladı. Mənbələrdə onun fəaliyyətləri haqqında ətraflı mə’lumat verilməsə də, bildirilir ki, o şiələri bid’ətə çağırır və imama itaətdən çəkindirirdi.

Məsələ o qədər ciddi bir şəkil almışdı ki, imam bu şəxsin qətli haqqında hökm çıxarmışdı. Belə göstərişlər olduqca istisna hallarda verilərdi. İmamın bu hökmündən sonra Cüneyd adlı bir şiə Farisi qətlə yetirdi və beləcə, vəkalət qurumu üçün olduqca təhlükəli olan cərəyanlardan birinin kökünə balta çalındı.

Ürvə imam Hadi (ə) və imam Həsən Əsgərinin (ə) Bağdaddakı vəkili idi. Bu şəxs ilk əvvəllər o qədər e’tibarlı idi ki, imam Həsən Əsgəri (ə) onun məqamı haqqında xoş sözlər söyləmişdi. Amma o da Faris ibn Hatəm kimi sonradan imam malına göz dikdi, hətta imam Hadi (ə) haqqında yalan danışmaqdan da çəkinmədi. O əvvəlcə imam Həsən Əsgərinin (ə) malından bir hissəsini oğurladı, sonra isə həmin malın digər hissəsini yandırdı. Onun bu hərəkəti imamı qəzəbləndirdi və imamın nifrini ilə elə səhəri gün həlak oldu.

Mamağani və Xoyi kimi bə’zi alimlərin fikrincə, bu iki ad eyni bir şəxsə aiddir. Amma Şeyx Tusi «Əl-ğeybət» kitabında bildirir ki, birinci şəxs kiçik qeyb dövründən əvvəl, ikinci şəxs isə kiçik qeyb dövründə vəkil olmuşdur. Rəsmi şəkildə imam Həsən Əsgərinin (ə) fərmanı ilə lə’nətlənən isə Əhməd ibn Hilal olmuşdur. Bu şəxs imam malına göz dikərək xəyanətə yol vermişdir. Əvvəlki imamlarla müasir olmuş bu şəxs imam Həsən Əsgərinin (ə) vəkili olmuşdur. İmamın fərmanından sonra şiə cəmiyyəti yenidən onun haqqında həzrətə sorğu ünvanlamış və ikinci fərmanla əvvəlki fərman təsdiqlənmişdir.

Əhməd ibn Hilal Kərxi isə kiçik qeyb dövründə müqəddəs nahiyənin ikinci səfiri ilə düşmənçilik etdiyindən müqəddəs nahiyənin fərmanı ilə lə’nətlənmişdir.