ÜÇÜNCÜ
DƏRS
İSLAM ÜMMƏTİNDƏ
PARÇALANMANIN SƏBƏBLƏRİ (2)
1.
Xəvaric firqəsinin yaranma səbəbləri nədən ibarətdir?
2.
Əqidəvi və kəlami məzhəblər hansı amil əsasında yaranmışdır?
3.
Fiqhi məzhəblər necə formalaşmışdır?
İSLAM ÜMMƏTİNİN
İXTİLAFLARI
Osman
ibni Əffan öldürüldükdən sonra müsəlmanlar Əli ibni Əbi Talibə (ə) üz tutdular
və o Həzrəti xəlifə tə’yin etdilər. İmam Əmirəl-mö’minin Əli ibni Əbi Talibin
(ə) xilafətinə qarşı çıxanlar, o Həzrətin əməl və rəftarını bəyənməyənlər
«Cəməl» və «Siffeyn» müharibələrini törətdilər və nəticədə müsəlmanlardan bir
qrupu qətlə yetirildi.
Peyğəmbərin
(s) məşhur səhabələrinin və yaxın adamlarının hər iki cəbhədə iştirak etməsi,
haqqı batildən ayırmağa qadir olmayan bə’zi müsəlmanların heyrət və çaşqınlığa
düçar olmasına və nəticədə onların camaat məzhəbindən xaric olmasına şərait
yaratdı. Onlar xəlifələrin barəsində mühakimə yürütməkdən imtina edərək, bu işi
Allaha həvalə etdilər. Bu dəstə sonralar «mürciə» adı ilə məşhurlaşdı.
Siffeyn
müharibəsindəki həkəmiyyət məsələsinin icrasından sonra onun nəticələrindən
narazı qalan müsəlmanlardan bir qrupu Əlinin (ə) bey’ətindən xaric olub,
Müaviyənin tərəfdarlarına da qoşulmadılar. Onlar, sonralar İslam tarixində
xəvaric adı ilə məşhur olan digər bir dəstəni yaratdılar. Bu da İslam ümmətində
ikinci ən böyük parçalanma sayılır.
Qeyd
etmək lazımdır ki, həmişə dini cəmiyyətlərdə əqidə baxımından qarşıdurma yaranan
zaman və ifratçı ideoloji qruplaşma əmələ gəldikdə, qarşı tərəfdə də başqa bir
ifratçı cərəyan meydana gəlmişdir. Əli ibni Əbi Talib (ə)-ın imaməti müqabilində
də ifratçı xəvaric cərəyanı formalaşmışdı. Belə ki, onlar Əmirəl-mö’minin
əleyhissəlamın bütün dəyər və fəzilətlərini inkar edirdilər və hətta o həzrəti
həmin firqənin üzvlərindən biri şəhadətə yetirmişdi. Onların da qarşısında başqa
bir dəstə formalaşdı ki, Əli əleyhissəlama itaət etməkdə ifrata vararaq, o
həzrəti Allahlıq məqamına qədər yüksəltdilər. Bu firqə də İslam tarixində
«ğulat» adı ilə məşhurdur.
Zaman
keçdikcə İslam ümmətində təfriqələr daha da dərinləşdi və böyük məzhəblər də öz
növbəsində kiçik firqələrə bölündü.
ƏQLİ BƏHSLƏRƏ VARİD
OLMAQ
Müxtəlif
dəstə və firqələrin yaranmasının ikinci əsas səbəbi müsəlmanlar arasında əqli və
ideoloji məsələlərin irəli sürülməsi idi. İslamın zühurundan və Peyğəmbər (s)
əsrindən uzaqlaşdıqca, dini əsasların haqq olmasını isbat etmək üçün əqli
dəlillərə üz gətirməyin zərurəti artırdı. Xüsusilə, İslamın sərhədləri
genişləndikcə və cəmiyyət inkişaf edib böyüdükcə bu ehtiyac daha artıq hiss
olunurdu. Müsəlmanlar müxtəlif millətlərlə üzləşdikləri zaman İslam daha güclü
dəlillərlə təqdim olunmalı idi ki, onlar bu dinə cəzb edilsinlər. Bu zərurət
Peyğəmbərin (s) dövründə o qədər də hiss olunmurdu, çünki o həzrət özü şəxsən
e’tiqadi şübhələrə cavab vermək üçün ən mö’təbər müraciət yeri hesab olunurdu.
Buna görə də müsəlmanlar nəzəri və fikri məsələlərə, eləcə də əqli dəlillər
üzərində fikirləşməyə bir o qədər də ehtiyac duymurdular.
Müsəlmanların
inkişaf etmiş mədəni xalqlarla ünsiyyətdə olması, İslami fəthlər nəticəsində
yeni ölkələrin müsəlman ərazilərinə qatılması, xüsusilə onların yunan
mədəniyyəti ilə tanış olmaları cəmiyyətdə yeni bir ab-hava yaratmışdı. Bundan
əlavə, bə’zi xəlifələrin bu xalqlar arasında məşhur olan elmlərin müsəlmanlar
üçün tərcümə və tədrisinə çalışmaları da əqli və fəlsəfi bəhslərə, həmçinin
İslamın əqidə prinsiplərinin fəlsəfi yollarla araşdırılmasına kəskin bir təmayül
yaratdı. Bu da İslamda əş’əri, mö’təzilə və bu kimi digər fikri-ideoloji
məzhəblərin formalaşmasına səbəb oldu.
Müsəlmanlar
arasında e’tiqad prinsipləri, xüsusilə imamət məsələsi ilə əlaqədar yaranan
ixtilaflardan əlavə, şəriət hökmlərində, yə’ni füruidində də bir çox fikir
müxtəlifliyi meydana gəldi. Bu da nəticə e’tibarilə Hənəfi, Hənbəli, Maliki,
Şafei və Cə’fəri məktəbləri kimi mühüm fiqhi məzhəblərin formalaşmasına səbəb
oldu.
İSLAM ÜMMƏTİNDƏ
TƏFRİQƏNİN ƏSAS MEHVƏRİ
Son
iki dərsdə bəyan olunan mətləblərdən belə nəticə alırıq ki, İslam ümməti üç əsas
mehvərdə parçalanma və təfriqəyə mə’ruz qalıb:
1.
İmamət və canişinlik məsələsi, imamın şəxsi xüsusiyyətləri və onun necə tə’yin
olunması;
2.
Əqli məsələlər və əqidə prinsipləri;
3.
Füruidin məsələləri.
Bu
üç mehvər əsasında İslam cəmiyyəti müxtəlif firqə və məzhəblərə bölünmüşdür. Bu
kitabda e’tiqadi məsələlər araşdırıldığından, burada birinci və ikinci amil
əsasında yaranan firqə və məzhəblər söhbətimizin əsas mövzusu olacaq, fiqhi
məsələlərin araşdırılmasına isə toxunulmayacaq. Fikri-e’tiqadi prinsipləri və
İslamdakı firqə və məzhəbləri araşdırmazdan əvvəl, onların əsas məzhəblərinin
adlarını təqdim edirik.
Qeyd
etmək lazımdır ki, İslam dünyasında bir çox məzhəblərin yaranmasında bilavasitə
rolu olan digər bir cərəyan da mövcuddur. Bu hələ də öz xüsusiyyətini davam
etdirən ifratçı zahidlik cərəyanıdır ki, istisnasız olaraq, sufi məzhəblərinin
hamısı bu məsləkdən doğmuşdur. Bunların formalaşmasında qeyri-islami
cəmiyyətlərlə təmas və əqli bəhslərin rol oynamasına baxmayaraq, fikri-fəlsəfi
cərəyanlarla olan fərqlərinə görə, onlar öz yerində ayrıca araşdırılacaq.
Buna
əsasən, İslam ümməti aşağıdakı dörd cərəyanla qarşılaşır:
1.
Sünnülük;
2.
Şiəlik;
3.
Xəvaric;
4.
Sufilik. |