Şübhəsiz ki, insan yaşadığı cəmiyyətdən uzaq düşüb yalqız həyat tərzi keçirə bilməz. Çünki, o daim ehtiyac duyan bir varlıqdır və ehtiyaclarının da həddi və hüdudu yoxdur. Buna görə də qarşıya çıxan çətinliklərin aradan qaldırılması üçün cəmiyyət üzvləri arasında sıx həmahənglik və həmrə’ylik hökm sürməlidir. İctimai həyatın müxtəlif şərt və qanunları vardır. İnsan ictimai mühitə qədəm qoyduğu ilk gündən həmin şərt və qaydalar onun qarşısına çıxır və buradan da riayət etməli olduğu məsələlər və üzərinə düşən vəzifələr meydana gəlir.

Şəxsiyyətin formalaşmasında ən başlıca rol oynayan ictimai həyat yalnız cismani mühitdən yox, cəmiyyət üzvləri arasında sıx həmrə’ylik, ünsiyyət, ruhi və mənəvi bağlılıqdan ibarət olmalıdır.

Belə bir möhkəm birliyə nail olan cəmiyyətin isə öz cazibə və gözəlliyini əldən verməsi qeyri-mümkündür.

Yaşadığımız dünyada biz insanların üzərinə düşən ən başlıca vəzifələrdən biri də başqaların səhvlərinə göz yumub güzəştə gedə bilməyimizdir və bu elə bir məsələdir ki, insanın başqaları ilə münasibətdə olmasına böyük təsir bağışlayır.

Ən gözəl asayiş və rahatlıq odur ki, insan başqaları ilə sülh və əmin-amanlıqda olsun, onlarla can deyib, can eşitsin.

Bunu da nəzərdən qaçırmamalıyıq ki, heç bir kəs nöqsansız deyildir, kamil insanların sayı isə olduqca azdır. Belə ki, böyük şəxsiyyətlər belə nöqsansız deyildirlər. Bunun üçün də hər bir insan başqalarında hər hansı bir çatışmazlıq gördükdə, ona göz yumub güzəştə getməyi bacarmalıdır. Çünki, güzəştə getməkdən savayı sülh və əmin-amanlığa başqa heç bir şey ilə nail olmaq olmaz.

Hər bir insan özünəməxsus xüsusiyyətə malik olur və bu xüsusiyyətlər onun əxlaq və mənəviyyatından xəbər verir.

Əfv və güzəşt bir növ comərdlik və insanın yiyələndiyi ən gözəl xüsusiyyətlərdən biridir. Belə bir xüsusiyyətə malik olan şəxslər heç nə ilə müqayisə olunmaz mənəvi rahatlıq və bacarıq əldə edirlər. Bütün bunlarla yanaşı, ruhu gücləndirir və xeyirxah işlərə səbəb olur. İnsan belə bir gözəl xüsusiyyətə yiyələnməklə mənəviyyatına ağır zərbə vuran xudpəsəndlikdən də yaxa qurtarmış olur. Başqalarının çatışmazlıqlarına göz yummaq təbii ki, olduqca çətin bir məsələdir və insan ilk mərhələlərdə buna çətinliklə adət edir. Lakin əgər insan bu yolda sə’y göstərərsə, daxili böhrandan yaxa qurtarıb bu gözəl xüsusiyyətə yiyələnmiş olar.

Güzəşt qəzəb hissinə də müsbət təsir göstərir və insanın tərzi-təfəkküründə müsbət dəyişikliklərə səbəb olur.

Belə ki, bir çox qarşıdurma və düşmənçiliklər məhz bunun nəticəsində aradan qaldırılmış və köklü düşmənçiliklər öz yerini dostluq və səmimiyyətə vermişdir. Təcavüzkar düşmən bu silahla təchiz olunmuş sağlam düşüncəli comərd şəxslərin qarşısında müqavimət göstərə bilməyib tez bir zamanda təslim olur.

Alimlərdən biri deyir:

"İnsanı digər canlılardan fərqləndirən üstünlüklərdən biri də onun başqalarının çatışmazlıqlarına göz yumub onlara güzəştə getməsidir. Sizi narahat edən hər hansı bir şəxs eyni zamanda sizə güzəştə getməyin ləzzətini dadmağa fürsət vermiş olur. Bizə: "Düşmənlərinizi bağışlayın” - deyilmişdir, lakin "dostlarınızı bağışlamayın” - deyilməmişdir. Amma necə olursa-olsun, başqalarının bizə qarşı yol verdikləri səhvləri bağışlamalı və güzəştə getməyi bacarmalıyıq.

Düşməndən intiqam almaq istədikdə onunla eyni səviyyədə olmuş olursunuz. Lakin əgər onları əfv edib bağışlasanız, onlara üstün gəlmiş olursunuz. Onlar bədxah, siz isə xeyrxahsınız. İntiqam almaq məqsədilə əgər birinə əziyyət etmək istəsək, bəlkə də istəyimizə nail olmayaq. Lakin güzəştə getməklə onlardan güclü intiqam almış olarıq. Düşmənlərimizi əfv edib bağışlamaqla onları daha tez məğlub edib öz böyüklüyümüzün qarşısında təvazökarlığa vadar edə bilərik. Deməli, düşmənçilikdən çəkinməklə düşmənə ağır zərbə vurmuş olarıq və beləliklə, onları mütləq məğlubiyyətə uğratmış olarıq. Başqaları pislik etdikdə biz müqabilində hökmən yaxşılıq etməliyik. Çünki, pisliyin müqabilində yaxşılıq etmək yer üzündə asayişi təmin edən səmavi bir siyasətdir."

Ruhi xəstəliklər arasında kin-küdurət kimi ikinci bir xəstəlik insanın əxlaqi dəyərlərdən uzaq düşüb çətinliklərlə üzləşməsinə səbəb olmur. Qorxunc qəzəb hissindən mənşələnən və insanın asayişinə son qoyaraq onu bədbəxtçiliyə sürükləyən kin-küdurət bir çox hallarda ruhi iztirab və sarsıntıya səbəb olur. İnsana elə bir zaman gəlir ki, daxili böhranı azalmış və müvəqqəti olaraq qəlbində şölələnən qəzəb alovu yatırılmışdır. Lakin yatmış həmin alovun altında olan kiçik bir köz sonradan şölələnərək səadət və asayişi bir anın içində öz oduna bürüyüb külə döndərə bilər.

Əfv və güzəşt əzəmət, sülh və birlik nişanəsi olduğu kimi, kin-küdurət də xudpəsənd ruh nişanəsi, hərc-mərclik və qalmaqallıq mənşəidir. Düşmənçilik daxili həyəcanları təskinləşdirmək üçün olunsa da, lakin insanın başqalarından gördüyü zərər pislik müqabilində pislik etməkdən dəfələrlə azdır. Çünki, vurulan zərər nə qədər böyük olsa da güzəşt edir. Lakin daxilindəki ədavət və düşmənçilik hissi zəhərli tikan kimi daim ona ağrı və əzab verir. Ədavət və düşmənçiliklə isə nəinki heç bir pislik aradan qaldırılmayır, əksinə vəziyyət daha da gərginləşir və mövcud ixtilaflar daha dərin kök atmağa başlayır. Belə olduqda isə təbii olaraq insanda müdafiə hissi daha da güclənir və onu daim qarşı-qarşıya durmağa hazır edir.

Bəzən ədavət və düşmənçiliklərin verdiyi nəticə olduqca ağır və aradan qaldırılması qeyri-mümkün olur. Belə ki, bəzi vaxtlarda insanın düşünməzlik üzündən buraxdığı və ağır nəticələr verdiyi bir səhvin ağrılarını ömrünün sonunadək çəkməli olur. Ruhi sarsıntı və xəcalət hissi bir an da olsun, onları rahat buraxmır. Bəzi insanların təbiətində ümumiyyətlə, güzəşt adlı bir hiss olmur. Bunun üçün də onlara qarşı olunan hörmətsizlikləri heç vaxt yaddan çıxarmır və bütün sə’y və bacarıqlarını qarşı tərəfdən intiqam almağa yönəldirlər. Hətta bu yolda özlərini oda-közə vurur və müxtəlif çətinliklərə dözməyə belə razı olurlar.

Zəif iradəli və tez inciyən şəxslər özləri barədə heç bir nöqsan və çatışmazlıq eşitməyə dözməzlər. Lakin güclü iradəyə yiyələnən və hər şeyi götür-qoy etməyi bacaran şəxslər tənqiddən düzgün nəticə çıxarıb, bir növ ibrət alır və mövcud çatışmazlıqlarını aradan qaldırmağa nail olurlar.

Alimlərdən biri deyir: "Başqalarının narahatçılığına səbəb olmaq insanın çatışmazlığından xəbər verir. Çünki bir çox hallarda tutulan iradlar təhqir xarakteri daşımır, lakin buna baxmayaraq qəlbi kövrək şəxslər bundan inciyir. Bəzən təhqir olunsa da bilərəkdən olunmur, belə olduqda da incikliyə səbəb olmamalıdır. Lakin əgər edilən təhqirlər bilərəkdən olarsa, dərrakəli şəxslər yenə də bundan incimirlər, əksinə ibrət dərsi alırlar. İradlar həqiqət olmadıqda da yenə də incimək lazım deyildir. Çünki, adətən bunu başqalarını kiçildib özlərini uca tutmaq üçün paxıl və qəlbləri kin-küdurətlə dolu olan nadan adamlar edər. Bəzi şəxslərdə intiqam hissi təhqir və eqoistliyin əksül-əməli nəticəsində meydana gəlir. Belə ki, uşaqlıq illərində və ya ictimai mühitdə insanların qarşılaşdıqları xoşagəlməz rəftar və davranışlar, bəzi hallarda da göstərilən təzyiq və mənfi təsirlər qəlblərinin dərinliklərində dərin iz buraxır və nəticədə "kin-küdurət" adlı psixoloji xəstəliyə düçar olurlar. Xülasə, intiqam, bu xəstəliyə düçar olan şəxslərin məğlubiyyətlərini aradan qaldırmaq üçün bir növ vasitədir. İntiqam ruhiyyəli şəxslər məqsədlərinə çatmaq üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə edər və ağır cinayətlərə əl atmaqdan belə çəkinməzlər. Başqalarının pisliklərinə göz yumub unutmağa səbəb olan ən başlıca amillərdən biri də həyatda qarşıya qoyulan müqəddəs hədəf və amala diqqət yetirməkdir. Belə ki, yüksək ruhiyyəyə malik olan şəxslər daim qarşılarına qoyduqları məqsəd uğrunda çalışar və ondan başqa ətrafda heç bir şeyə məhəl qoymazlar. Müxalifət və pisliklərə göz yumar və etinasızlıqla yanaşarlar. Pisliklərin ruhumuza qoyduqları təsir, nəzərimizdə olan hər hansı bir fikrin başqa bir fikir ilə əvəz olması və xoşagəlməz bir xüsusiyyətin müqabilində olan yüksək əxlaqi xüsusiyyətə verdiyimiz diqqət və əhəmiyyət bizim öz ixtiyarımızdadır. Bunun üçün də istək və iradəmizin sayəsində müxtəlif amillərin tərzi-təfəkkürümüzə qoyduğu təsirləri azaldıb vücudumuzu təngə gətirən kin-küdurəti aradan apara bilərik. Üzərimizə düşən vəzifələrə gəldikdə isə onlardan xəbərsiz olduqda kimsə bizə yardım əlini uzada biləyəcəkdir.

İntiqam müxtəlif formalarda həyata keçirilir. Bəzən dostluq və səmimiyyət cildinə girib kömək və yol göstərmək adı ilə insanlar bədbəxtçilik və fəlakətlə nəticələnən işlərə sürüklənir və bu yolla onlardan intiqam alınır.

Avropa alimlərindən biri deyir:

"Kin və düşmənçilik, axmaqlıqdan meydana gəlir, xüsusilə də heç bir səbəb olmadıqda. Bir çox məsələləri dostcasına həll edə bilərik, lakin özünü sevərlik hissi buna imkan vermir. Belə ki, bəzən heç bir günahı olmadıqlarını bildiyimiz halda yaxın dostlarımızı özümüzdən uzaqlaşdırır və bağışlamadan onlarla əlaqələrimizi kəsməli oluruq. Doğrudan, belə bir haqsızlığa necə yol verə bilirik?!"

Din rəhbərlərimizin həyat və sərgüzəştləri bizim üçün insaniyyət, şərəf və güzəşt dərsidir. Onların rəftar və gözəl əxlaqi xüsusiyyətləri isə özünün ən gözəl görünüşündə təcəlli etmişdir.

Günlərin birində İmam Səccad (ə)-ın əshabından bir neçəsi onun yanına gəlir. Gözlənilmədən bir şəxs məclisə daxil olub İmam Səccad (ə)-ı təhqir edərək o həzrətə xoşagəlməz sözlər deyib gedir. Lakin İmam Səccad (ə) soyuqqanlıqla onun dediklərini axıradək dinləyib cavabında bir şey demir və üzünü məclisdə iştirak edənlərə tutub buyurur: "Onun cavabını vermək üçün istərdim siz də mənimlə gələsiniz." Əshab onunla birlikdə həmən şəxsin yanına gəlirlər.

İmam Səccad (ə) həmən şəxsin evinə gəlib ondan çölə çıxmasını istəyir. Şəxs özünü mübarizəyə hazırlayıb eşiyə çıxır və İmam Səccad (ə) gülərüzlə ona müraciət edib buyurur: "Qardaşım! Əgər mənim barəmdə dediklərin düzdürsə, Allahdan özümün bağışlanmağımı diləyəcəyəm, yox əgər həqiqətdən uzaq olarsa, Allahdan sənin bağışlanmağını diləyəcəyəm. "

İmam Səccad (ə)-ın ürək oxşayan və cəzibəli sözləri həmin şəxsi öz təsiri altına alır və vücudunda olan bütün ağrı-acıları məhv edir. Dərhal üzündə peşmançılıq nişanələri özünü büruzə verir və həsrətlə göz yaşı axıtmağa başlayır. Nə edəcəyini bilməyib İmam Səccad (ə)-a deyir: "Sizin müqəddəs vücudunuz dediklərimdən uzaq və münəzzəhdir və dilimə gətirdiyim sözlərə yalnız özüm layiqəm. "

İmam Səccad (ə) özünün belə bir hərəkəti ilə öz davranışlarına güzəşt dərsi verir və həmin şəxs də səadət və xoşbəxtliyinə səbəb olan belə bir dəyişikliyin baş verdiyini əməli olaraq sübuta yetirir.

Əli (ə) buyurur: "Ən böyük eyb az güzəştə getmək, intiqam almağa tələsmək isə ən böyük günahlardandır. "(Ğurərul-Hikəm, səh. 768.)

Comərd insanların başqalarının eyb və nöqsanlarına göz yummaları haqda isə buyurur:

"Başqalarının nöqsanlarına göz yumub onlara güzəştə getmək comərd və güclü iradəyə malik olan insanların işidir. "(Səfinətül Bihar 2-ci cild, səh. 702. )

"Nur” surəsinin 22-ci ayəsində müsəlmanlara güzəştə getməyə tövsiyə olunaraq buyurulur: "Əfv edib, [cəzalandırmaqdan] vaz keçsinlər! Məgər siz [bu yaxşılıq müqabilində] Allahın sizi [günahlarınıza] bağışlamağını istəmirsinizmi? Allah [bəndələrini] bağışlayan və rəhm edəndir!”

"Fussilət” surəsinin 34-cü ayəsində isə deyilir:

"Yaxşılıqla pislik eyni ola bilməz! [Ey mömin kimsə] sən pisliyi yaxşılıqla dəf et! [Qəzəbə səbirlə, cəhalətə elmlə, xəsisliyə comərdliklə, cəzaya bağışlamaqla cavab ver!] Belə olduqda aranızda düşmənçilik olan şəxsi sanki yaxın bir dost görərsən!”

Əfv və güzəşt, insan qüdrət sahibi olduğu zaman daha dəyərli olur. İmam Sadiq (ə), bu gözəl xüsusiyyəti peyğəmbərlər və günahdan uzaq olan möminlərin xüsusiyyətlərindən biri olduğunu qeyd etmişdir.

"Güc və qüdrət zamanı güzəştə getmək peyğəmbər və möminlərin xüsusiyyətlərindəndir. "(Nəhcül bəlağə səh. 115.)

Əli (ə), əfv və güzəştin düşmən və müxaliflərlə ən gözəl mübarizə vasitəsi olduğuna işarə edərək buyurur: "Müxaliflərinizi yaxşılıqla cəzalandırın və onların düşmənçiliklərini yaxşılıqla dəf edin. "(Ğurərul-Hikəm, səh. 178. )

Özünün ürəyəyatan çıxışlarında kin və ədavət barədə mühüm mətləbləri açıqlamış və belə bir ruhi xəstəliyə düçar olanların qəlblərinin möhürləndiyinə, səmimiyyət və insaniyyətdən məhrum oluduqlarına işarə etmişdir: "Daşürəkli şəxslər başqalarına kin-küdurət bəsləyənlərdir. "(Ğurərul-Hikəm, səh. 85.)

Kinli şəxslər olduqca qəzəbli və rəhimsiz olurlar. Necə deyərlər, bir dəsmala görə qəsr və saraylara od vurub yandıran da onlardır. İntiqam alan şəxslərin zahiri görünüşləri mülayim və mehriban olsa da, daxildə sönmüş vulkan və təlatümlü dəniz tək təhlükəli olarlar. Onlarda olan intiqam hissi, yaranmış ilk fürsətdə püskürüb yaşı da, qurunu da, dost və düşməni də birgə yandırıb külə döndərər.

Ruhi sarsıntı və vicdan əzabı kinli şəxsləri bir an da olsun, rahat buraxmayıb onlara daim əzab-əziyyət verər.

Əli (ə) bu haqda buyurur: "Kinli insanların ruhları daim əzab-əziyyət çəkər. Qəm-qüssə bir anda olsun onları rahat buraxmaz. "(Ğurərul-Hikəm, səh. 85.)

Deyl Karnegi deyir:

"Düşmənlərimizə qarşı kin bəslədikdə onları yeyib-içməyimizə, yatmağımıza, sağlamlığımıza hətta sevinc və şadlığımıza hakim etmiş və onlara qüdrət vermiş oluruq. Kin-küdurətlə onlara heç bir zərər vurmuruq, əksinə öz gecə və gündüzümüzü dedi-qodulu bir cəhənnəmə çeviririk. "

Müasir alimlər psixoloji təhqiqatlar aparmaqla insanın zehn və şüuru ilə əlaqəli olan bəzi xəstəlik və çatışmazlıqlar üzə çıxarmış və onların aradan qaldırılması üçün müxtəlif yollara əl atmışlar.

Əli (ə) buyurur: "İnsan özünü islah etməyə başlarkən gizli tərzi-təfəkkürlər və kin-küdurətlər üzə çıxır. "(Həmin mənbə səh. 106. )

Kinli şəxslərin mənfi xüsusiyyətlərindən biri də intiqam almayınca rahatlıq tapa bilməmələridir.

Əli (ə) bu haqda buyurur:

"Kin-küdurət, qəzəbi yatırmayınca sönmək bilməyən daxili bir oddur. "(Ğurərul-Hikəm, səh. 21. )

Kinli insanlar bir çox hallarda hədə-qorxu gəlmək və qorxutmaqla başqalarını susmağa və onlara tabe olmağa vadar edirlər. Bu iş onların nəzərində o qədər adi bir hala çevrilir ki, əgər bir vaxt kimdən intiqam almaq əvəzinə güzəştə getmiş olarlarsa, sonradan özlərini şiddətlə danlaq atəşinə tutarlar.

"Yüksək rütbəli bir hərbçi tanıyıram. Günlərin birində onun maşını yolda qatıq satan bir şəxsin velosipedi ilə toqquşur, həm onun velosipedi əzilir, həm də qatıq şüşələri sınaraq yola dağılır. Bəlkə də səhv velosiped sürəndə idi, lakin elə bir vəziyyətdə necə olursa-olsun, onu söymək yox ürək-dirək və toxtaqlıq vermək lazım idi. Hərbçi maşından düşmədən söyməyə başladı. Velosipedçi də yaralı halda, sürünə-sürünə dişinin dibindən çıxanı ona dedi. Belə olduqda hərbçi maşından düşüb onu vurmaq istədi. Mən və maşında mənimlə birlikdə əyləşən başqa bir yoldaşı onu sakitləşdirib bu işdən vaz keçməsini istədik. O da bizim xahişimizi qəbul edib maşından düşmədi. Həmin günün axşamı onunla birlikdə bir mehmanxanada olduq və bütün gecəni həm bizi, həm də özünü danlayıb elə hey deyirdi: "Nə üçün qoymadınız onun cavabını verim?" O bizim israrımızla güzəştə getdiyini heç cür özünə bağışlaya bilmirdi. "

Əli (ə) buyurur: "Kin-küdurət qəzəb odunu şölələndirir. "

"Kinli insanlar heç bir səbəb və ehtiyac olmadıqda belə öz qəzəblərini boşaltmayınca rahatlığın nə olduğunu bilməzlər. "(Həmən mənbə səh. 666. )

İnsan mənəvi rahatlıq yalnız o zaman nail olur ki, kin-küdurəti birdəfəlik qəlbindən çıxarıb atmış olsun.

Əli (ə) bu haqda buyurur: "Kin-küdurəti yaddaş və xatirələrdən çıxartmaqla asayiş və rahatlığa nail olmaq olar. "(Ğurərul-Hikəm, səh. 399. )

"Əgər tez bir zamanda kin və qəzəbin qarşısı alınarsa sonralar ruhi sarsıntıya səbəb olan əsəb xəstəliyini aradan qaldırmaq olar. "

Əli (ə) bu haqda buyurur: "Həsəd və kin-küdurətin qəlbə yol tapmaması xoşbəxtlik əlamətlərindəndir. "(Üsuli Kafi 2-ci cild, səh. 305. )

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, İslam bəzi məsələlərə göz yumub qarşısında təslim olmağa yol vermir. İctimaiyyətin nəzm-intizamı və əmin-amanlığı İslam dinində hər şeydən daha çox əhəmiyyət kəsb etdiyi üçün, ictimai pozğunluğa səbəb olan hər hansı bir hərəkətin qarşısı dərhal alınmalı və şəriət qanunları əsasında müvafiq tədbirlər görülməlidir.