 I FƏSİL Özünü və Allahı dərketmə (Mərifəti-nəfs) Əxlaq alimləri nəfsin islahını və insan xoşbəxtliyini bu elmin son nailiyyəti hesab edirlər. Buna yetişmək üçün də yalnız bir yol vardır - özünüdərketmə. Buna görə də sizin diqqətinizi İslam nəzərindən bu mövzunun nə qədər əhəmiyyətli olmasına cəlb edirik, ancaq bəhsə başlamazdan əvvəl belə bir suala cavab vermək lazım gəlir: dərk olunması lazım olan, saflaşmanın başlanğıcı və Allah-təalanı tanımaq üçün vasitə olan hansı nəfsdir? Bəlkə bu, insanı mələklərdən üstün edən və "ruhullah” kimi mənalandırılan həmin ilahi nəfsdir?(Yenə orada ) Bəlkə bu, Allahın ona and içdiyi, günahı və təqvanı ona ilham etmiş olduğu nəfsi-mülhəmədir(«Nəhcül-bəlağə» 193-cü xütbə)(ilhamlandırılmış nəfs)? Həmin nəfs insanı pis yola çəkən nəfsi-əmmarə(«Nəhcül-bəlağə» 97-ci xütbə.), fəsaddan, günahdan çəkindirən və təqvalıları danlayan nəfsi-ləvvamə(«Qürərül- hikəm»: IV c,səh.3), «Dön Rəbbinə, sən Ondan razı olaraq, O da səndən!"- nidası ilə fəxr edilən nəfsi- mütməinnə(Həmin mənbə: səh.288), bəndəyə axirəti, ölümü xatırladan nəfsi-faniyə(«Qürərül-hikəm» IV c,səh.30), insanı onun üzərində yaratdığı fitrətullah(«Biharül-ənvar» (Beyrut çapı)
XXVIII, səh.326. «Misbahüş-şəriə» kitabından nəql olunan rəvayətə əsasən.) da ola bilər. Cavab: Nəzərdə tutulan nəfs onların hamısıdır, yəni insan şəxsiyyətini formalaşdıran, onun mələkuti (insani) və nasuti (heyvani) mənşəyini cəmləşdirən, qeyb və şəhadət aləminə malik edən toplumdur. İnsan nəfsi öz mələkuti (insani) cəhətindən yuxarı mərtəbələrə doğru yüksələn zaman mütməinnə, raziyyə (razı), mərziyyə (razı salınmış) dərəcələrinə yetişən ilahi nəfsdir. O qədər ucalır ki, nəhayət "qabə qovseyni əv ədna" ("iki yay uzunluğunda, bəlkə də ondan da yaxın oldu”) dərəcəsinə müşərrəf olur. "Qurani-Kərim” də buyurulduğu kimi: "Sonra yaxınlaşdı və aşağı endi. (Onların arasındakı məsafə) iki yay uzunluğunda, bəlkə də ondan da yaxın oldu"(«Biharül-ənvar» (Beyrut çapı)
XXVIII c, səh.323) («Nəcm»-8,9) Nasuti (heyvani nəfs) cəhətdən o yerə qədər süqut edir ki, müqəddəs Kitabda bu barədə belə buyurulur: "Onlar heyvan kimidirlər, bəlkə də (ondan) daha çox zəlalətdədirlər" («Əraf»-179) Nəhayət, insan o qədər alçalır ki, «Qurani-Məciddə» rəzillərin rəzili adlandırılır: "Sonra da onu qaytarıb rəzillərin rəzili edərik!" («Tin»-5) Xülasə, zahirdə kiçik olan bu toplum, o qədər böyük və genişdir ki, bütün kainatı özündə cəmləşdirir, belə ki həzrəti-Əli(ə)-yə mənsub olan şerdə deyilir: "Sənin dərmanın öz vücudunda gizlənmişdir, ancaq sən başa düşmürsən. Xəstəliyinin mənşəyi də özündədir, lakin sən görmürsən. Belə fikirləşirsən ki, zəif bir məxluqsan? Halbuki vücudunda böyük bir dünya vardır. Sən o parlaq kitabsan ki, onun hərfləri ilə sirlər aşkar olur, buna əsasən, vücudunun dairəsindən kənar, taleyindən bir şey deməyə sənin ehtiyacın yoxdur"(Həmin mənbə, XXVIII c, səh.318) Bu geniş xitaba diqqət yetirməklə, açıq və gizli istedadlardan xəbərdar olub qəlbi saflaşdıraraq qeyblərin qeybini cilvə məzhəri etmək olar. Allah-təala buna dəlil olan ayədə buyurur: "Qəlb (Peyğəmbərin qəlbi) gördüyünü yalan saymadı" («Nəcm»-11) Qeyd: Burada bir mətləbi də qeyd etmək lazımdır ki, insanlar özləri də bilmədən bu mərifətdən özünüdərketmədən az da olsa, faydalanırlar. Necə ki, uca Yaradan «Quran»da buyurur: "Batildən haqqa tapınaraq üzünü Allahın insanlara fitri olaraq verdiyi dinə tərəf tut" («Rum»-30) İnsanların çoxu özləri də bilmədən ondan xəbərsizdirlər: "Lakin insanların əksəriyyəti (bunu) bilməz" («Əraf»-187 və başqa ayələr.) Yəni insanların əksəriyyəti öz vicdanlarından və fitri hissiyatlarından xəbərsizdirlər. Aydındır ki, məsuliyyətin mövzusu, mükafatın və cəzanın mənşəyi ilə geniş tanışlıqdır. Başqa sözlə desək, mühüm olan məsələ bu yolda ayıqlıqla addım atmaq və özünü özündə tapmaqdır. Beləliklə, Allahı dərk etmək üçün ilahi və insani məsuliyyətlərə çıxış tapmalısan. Bu, bir növ məharətdir ki, ayə və rəvayətlərdə onu əldə etmək təkid olunmuş, ondan xəbərsiz yaşamaq isə, ziyana səbəb hesab edilmişdir. Mərifət və elmlə birgə həyata keçirilən ibadət qəbul olunmuş və faydalı sayılır. İnsana və ağıl sahibi olan məxluqlara məxsus ibadət budur, lakin Allahın buyurduğu kimi təkvini (yəni təbii) ibadət bütün şeylərdə vardır: "Göylərdə və yerdə hər nə varsa, Allaha səcdə edir". («Nəhl»-49) "Elə bir şey yoxdur ki, Allaha tərif deyib ona şükr etməsin, lakin siz onların (dillərini bilmədiyiniz üçün) təqdisini anlamazsınız." («İsra»-44) Özünüdərketmə barədə rəvayətlər Xatırladığımız kimi, özünüdərketmənin əhəmiyyəti barədə Peyğəmbər (s) və məsum İmamlardan maraqlı və ibrətamiz hədislər nəql olunmuşdur. Onlardan bəzisini nəzərinizə çatdırırıq: Peyğəmbər(s) buyurur: "Kim özünü dərk etsə, Allahı dərk etmişdir".(«Qürərül-hikəm»: IV c, səh.239) Həzrəti- Əli(ə) buyurur: "Ən üstün dərketmə özünüdərketmədir."(«Qürərül-hikəm»: V c, səh.379) İncildə Allah-təala belə buyurur:"Ey insan! Özünü tanı ki, Rəbbini tanıyasan". Dərketmə barədə hərə bir yol seçmişdir. Məsələn, filosoflar fəlsəfi və əqli dəlillərlə mərifət meydanına qədəm qoyaraq onun bəzi mərhələlərinə çıxış yolu tapmış, psixoloqlar təcrübələrlə onun bir neçə cəhəti ilə tanış olmuş, ariflər riyazət (məcburi surətdə özünü bir işə vadaretmə) və mükaşifətlə (ali dərəcələrə yüksəlib həqiqətləri kəşfetmə) bəzi həqiqətləri aşkarlamış, zahidlər və abidlər pəhriz və ibadətlə müəyyən dərəcələrə yüksəlmiş, mücahid və fədailər fədakarlıq və cihad etməklə ali mərtəbələrə yetişmiş, saleh əməllilər isə Allah bəndələrinə xidmət etməklə təqərrüb (Allah dərgahına yaxınolma) və mərifət vadisinə qədəm qoymuşlar. Xülasə, hərə bir yolla öz itirdiyini axtarır, ona qovuşmaq istəyir. "Qurani-Kərim” də buyurulur: "Kimə hikmət bəxş etmişsə, ona çoxlu xeyir (əbədi səadət) vermişdir." («Bəqərə»-269) Həzrəti-Əli(ə) buyurur: "Hikmət (hər bir şeyi olduğu kimi dərketmə) və mərifət möminin axtardığı itkidir"(«Biharül-ənvar» (Beyrut çapı)
XXVIII c, səh.322) Peyğəmbər(s)-dən belə nəql olunur: "Sizlərdən Allahı ən yaxşı tanıyan, özünü ən yaxşı tanıyandır".(Həmin mənbə: səh.323)
Yuxarıda qeyd etdiyimiz hədis eyni məzmunda başqa bir ifadə ilə o Həzrətdən nəql olunmuşdur.(«Biharül-ənvar» (Beyrut çapı):
XXVIII c, səh.322) Nəhayət, əmirəlmöminin Əli(ə) bu yola qədəm qoymayanları və özünüdərketmə üçün çalışmayanları qəti həlak olmuşlardan hesab edərək buyurur: "Kim özünü dəyərləndirməsə, həlak olacaqdır."(II c,,Deyləmi «Elamüd-din» səh.110; «Üsuli- kafi» səh.232) Başqa bir yerdə isə özünüdərketməyə məhəl qoymamağın nəticəsini zəlalət və azğınlıq hesab edərək buyurur: "Kim özünü tanımasa, doğru yoldan uzaqlaşıb cəhalət və zəlalət vadisinə yuvarlanar"(Sədrül-mütəəllihin bu
əqidədədir ki, insanı, tənasüx fəsli, IX c,«Əl-əsfar» heyvanlardan fərqləndirən cəhət onun nitqidir (təfəkkür və
əql qüvvəsi). Bu cəhətə görə bütün insanlar eynidirlər, lakin insanları bir-birindən
fərqləndirən onların nəfsani sifət və xüsusiyyətlərindən nəşələnmiş
faktorlardır. Sədrül-mütəəllihin bu sifətləri hər bir fərdin zati sifətləri
kimi qəbul insanlar arasındakı
fərqləndirici cəhət rəng, şəkil, kəmiyyət,etmişdir. Deməli və keyfiyyət
deyil, onun həqiqi simasını formalaşdıran həmin sifət və xarakterlərdir.
İnsanın həmin bu bərzəxi surətidir ki, axirət günü onunla məşhər ayağına gəlir.
Bəziləri insan, bəziləri də meymun, donuz, yırtıcı və ot yeyən heyvanlar
surətində qiyamət günü məhşər ayağına gəlir. Bir insanın həyatın müxtəlif
mərhələlərində cürbəcür sifətlərə malik olub qiyamətdə bu surətlərin hamısı ilə
zahir olması da mümkündür. Bu cəhətdən Sədrül-mütəəllihin insanların ,müxtəlif növlərə malik olmasına inanır. İnsanı vahid bir növ kimi bilmək
isə başqa heyvanlar ilə müqayisədə ümümi bir nəzərlə irad olunmuş ibtidai və
səthi hökmdür. Həqiqətin əsli isə belə deyil.) Buna görə də hər kim mərifətə yetişmək üçün heç bir cəhd göstərməyib ona məhəl qoymazsa, özünü düzgün qiymətləndirməmiş, bu yüksək məqamını ucuz satmışdır. Əmirəlmöminin Əli(ə) özünüdərketməni mərifətlərin ən üstünü hesab edərək buyurur: "Mərifətlərin ən üstünü insanın özünü dərk etməsidir"(V c,,«Üsuli-kafi» II c, səh.125 hədis-5; «Nurus-səqəleyn» təfsiri səh.83) O zaman öz təəccübünü mərifət ardınca getməyən şəxslərə belə izhar edir: "Təəccüb edirəm o şəxsə ki, nəfsini itirib, amma onu axtarmır, həyatda başqa bir şeyin ardınca gəzir."( V c , səh.84,«Nurus-səqəleyn» təfsiri) Həmçinin yenə buyurur: "Özünü tanımayan şəxs Allahını necə tanıyar?!"( XXVI fəsil,«Misbahüş-şəriə») | 
