Artıq məlum oldu ki, yalnız düşmənlərin müqabilində qəzəblənməli və mömin qardaşlarla qarşı-qarşıya gəldikdə buna yol verməməli, onlarla olduqca mehribançılıqla davranılmalıdır. Bəs islam dini iman əhlinə kobud rəftarların müqabilində nə kimi əks-əməl göstərməyi tövsiyə edir?

Bir qədər əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, bu kimi hallarda da islam dini mümkün qədər çox güzəştə getməyi, səbr və təmkinli olmağı tövsiyə edir. İslam, yaranmış ixtilaf və qarşıdurmaların aradan qaldırılmasını güzəşt etməkdə, səbirli və təmkinli olmaqda görür.

Qurani-Kərimdə güzəştə getmək, səbirli və təmkinli olmaq möminlərə xas olan xüsusiyyət kimi göstərilir:

Başqa bir ayədə Allah-taala pisliyə pisliklə deyil, yaxşılıqla cavab verməyi tövsiyə edir:

Göründüyü kimi Allah-taala, düşmənçiliyin səmimi dostluğa çevrilməsini, pisliklərin qarşısında səbirli və təmkinli olmağı, pisliklərə yaxşılıqla cavab verməyi tövsiyə edir. Çünki, intiqam almaq düşmənçiliyin aradan qaldırılması deyil, insanı qıcıqlandıran daxili hisslərin yatırılmasıdır.

Nəql olunmuş rəvayətlərdən birində deyilir: Günlərin bir günü bir şəxs Әli (ə)-ın qarşısında o həzrətin xidmətçisi olan Qənbəri təhqir edir. Qənbər həmən şəxsi susdurmaq istədikdə Әli (ə) Qənbəri səsləyib deyir: «Әl saxla, onunla işin olmasın. Әgər belə etsən, Allahı özündən razı salmış, Şeytanı qəzəbləndirmiş və düşmənini cəzalandırmış olarsan. And olsun insanları yaradan və dənləri göyərdən Allaha! Möminlər Allahı səbirli və təmkinli olmaqla razı saldıqları kimi başqa heç bir şey ilə razı sala bilməzlər. Şeytanı sükut etməklə qəzəbləndirdikləri kimi başqa heç bir şeylə qəzəbləndirə bilməzlər. Nadan insanları etinasızlıqla cəzalandırdıqları kimi başqa heç bir şeylə cəzalandıra bilməzlər».

İndi isə Məsum imamlardan bu məzmunda nəql olunmuş hədis və rəvayətləri nəzərdən keçirək. Bu rəvayətlər həmin məsələnin mahiyyətini açıqladığı üçün onların məzmununa xüsusi diqqət yetirmək lazımdır.

Әli (ə) buyurur:

«Səbirli və təmkinli olmaq bütün pisliklərin üzərinə pərdə çəkir».(Nurul həqiqə və nurul hədiqə, 213-cü səh. )

«Səbirli və təmkinli olmaq parlaq bir nurdur. Әql isə onun cövhəridir».

«Səbirli və təmkinli olmaqdan böyük şərəf yoxdur».(Biharul-ənvar, 71-ci cild, 93-cü fəsil, 32-ci hədis. )

«Səbirli və təmkinli olmağı öyrənin. Çünki, səbr möminin ən yaxın dostu və köməkçisidir».(Biharul-ənvar, 78-ci cild, 16-cı fəsil, 140-cı hədis. )

«Səbirli və təmkinli olmağı sənə tövsiyə edirəm. Çünki səbr, elmin səmərəsidir».(Biharul-ənvar, 71-ci cild, 93-cü fəsil, 35-ci hədis. )

Başqa bir rəvayətdə buyurur:

«Səbirli və təmkinli olan şəxs daim şad və sevinc içində olar».(Biharul-ənvar, 77-ci cild, 8-ci fəsil, 1-ci hədis. )

«Sülh və asayiş elm və agahlığın səmərəsidir».(Ğurərul-hikəm, 1-ci cild, səh.227. )

«Təmkinli şəxsin ilk mükafatı səbr etdiyi üçün camaatın onu cahil və nadan şəxslərin yanında müdafiə etmələridir».(Biharul-ənvar, 71-ci cild, 93-cü fəsil, 68-ci hədis. )

«Sənin qarşında səbirli və təmkinli olan şəxs sənə qalib gəlmiş olur».(Ğurərul-hikəm, 5-ci cild, 451-ci səh. )

İmam Cavad (ə) bu haqda buyurur:

«Səbir, alimin geyimidir (paltarıdır). Elə isə onu üzərinizdən çıxarmayın».(Biharul-ənvar, 78-ci cild, 27-ci fəsil, 2-ci hədis, 362-ci səh. )

Peyğəmbər (s) buyurur:

«Allah-taala qəzəbini yatıra bilən şəxslərin qəlblərini imanla doldurar».(Biharul-ənvar, 69-cu cild, 38-ci fəsil, 44-cü hədis. )

Әli (ə) buyurur:

«Qəzəbini boğa bilən şəxsin Allah-taala eyb və nöqsanlarını örtər».(Biharul-ənvar, 73-cü cild, 132-ci fəsil, 11-ci hədis. )

İmam Baqir (ə) buyurur:

«Qəzəbini uda bilən şəxs, əgər bunu edərsə Allah-taala Qiyamət günü onun qəlbini iman və fərəhlə doldurar (yəni, ona mənəvi rahatlıq nəsib edər).»(Biharul-ənvar, 7-ci cild, 15-ci fəsil, 62-ci hədis. )

İmam Sadiq (ə) həzrət Peyğəmbərdən (s) nəql edərək buyurur:

«Qəzəbini uda bilən şəxs əgər bunu edərsə, Allah-taala ona səbirli və təmkinli olduğu üçün şəhid savabını verər».(Biharul-ənvar, 75-ci cild, 66-cı fəsil, 10-cu hədis.)

Nəql etdiyi başqa bir hədisdə buyurur:

«İnsanların ən ehtiyatlısı qəzəbini daha çox udan şəxslərdir».(Biharul-ənvar, 71-ci cild, 93-cü fəsil, 55-ci hədis. )

Həzrət Әli (ə) buyurur:

«Qəzəbi udmaq səbr və təmkinli olmağın səmərəsidir».

İmam Həsən Müctəba (ə)-dan səbr haqda soruşduqda buyurur:

«Qəzəbi udmaq, insanın özünü ələ alması deməkdir».(Biharul-ənvar, 78-ci cild, 19-cu fəsil, 2-ci hədis. )

Başqa bir hədisdə buyurur:

«Qəzəbləndiyi zaman özünü ələ alan və qəzəbini uda bilən şəxslərin vurğunuyam».(Biharul-ənvar, 71-ci cild, 93-cü fəsil, 13-cü hədis. )

Rəvayətlərdən birində deyilir:

Bir şəxs imam Sadiq (ə)-ın yanına gəlib deyir: «Bundan belə qəzəblənməmək və kiminləsə sərt davranmamaq qərarına gəlmişəm. Lakin dostlarım bunu mənə məsləhət görmürlər və deyirlər ki, əgər belə etsən, hamının nəzərindən düşüb xar və rüsvay olacaqsan». İmam Sadiq (ə) həmin şəxsin cavabında buyurur:

«Xar və rüsvay olan yalnız zalımlardır».(Məhəccətul-bəyza, 5-ci cild, 313-cü səh. )

Nəql olunmuş rəvayətlərdən belə bir qənaətə gəlmək olur ki, insanların haqqa hidayət olmalarını və onlara əxlaqi dəyərləri təlim etməyi öz öhdələrinə götürmüş Peyğəmbər (s) və Məsum imamlar (ə) müsəlmanlar arasında səmimi münasibətlərin bərqərar olunması, anlaşılmamazlıqların, kin-küdurətin, ədavət və düşmənçiliklərin aradan qaldırılmasında çıxış yolunu güzəşt etməkdə, səbirli və təmkinli olmaqda görmüşlər. Onlar öz davamçılarına daim pisliklərin müqabilində yaxşılıq etməyə, qarşılaşdıqları çətinliklərdə və onlara qarşı edilən hörmətsizliklərin qarşısında səbirli və təmkinli olmağa tövsiyə etmişlər. Lakin, necə olursa-olsun, daim yaranmış şəraiti nəzərə almalı və hər şeydən əvvəl çıxış yolunu hər hansı bir cəza tədbirinə əl atmaqda deyil, şəri qanunlar çərçivəsində lazımı tədbirlər görmək lazımdır.

Burada Peyğəmbər (s) və Məsum imamların (ə) onlara qarşı edilən hörmətsizlik və kobud rəftar müqabilində necə əksü-ləməl göstərmələri və yüksək əxlaq nümunələri nümayiş etdirmələri haqda söhbət açacağıq. Nəql olunmuş rəvayətlər və tarixi sənədlərdə onların, hətta qatı düşmənlərinə qarşı necə mülayim rəftar etmələrinin və bununla onların qəlblərinə yol tapmalarının şahidi oluruq. Bir sözlə, o həzrətlərin başa vurduqları şərəfli həyat onların davamçıları üçün ən yaxşı örnək, əxlaq və həyat dərsidir.

Söhbətimizi Peyğəmbərin (s) sünnəsi ilə başlayırıq.

Os və Xəzrəç, Mədinənin iki böyük və nüfuza malik olan qəbilələrindən idi. Cahiliyyət dövründə onların arasında daimi qarşıdurmalar və illər boyu davam edən müharibələr baş verərdi. Baş vermiş döyüşlərdə hər iki tərəf ağır itkilər verir və böyük çətinliklərlə qarşılaşırdılar. Lakin Peyğəmbər (s) Mədinəyə hicrət etdikdən sonra müqəddəs islam dininin və Peyğəmbərin (s) şərəf, əzəmət və ucalığı sayəsində bu iki qəbilə arasında sülh və əmin-amanlıq bərqərar oldu.

Bir gün hər iki qəbilənin adamları birlikdə məclis qurduqları zaman Şas ibni Qeys adlı bir yəhudi onların məclisinə gəlib nəzər salır. İki qəbilə arasında yaranmış səmimi dostluq əlaqələri onu olduqca narahat edir. Belə qərara gəlir ki, yəhudi cavanlarından birini onların məclisinə göndərib sülh və asayişi pozub, qarşıdurma yaratsın. Cavan yəhudi, Qeysin dediyi kimi də edir. O, məclisə daxil olub bir kənarda əyləşir. Qəbilə üzvlərinin biri ilə etdiyi söhbətdə onun yadına əvvəllər baş vermiş qanlı «Buğas gününü» salır. Hər iki qəbilə yenidən köhnə ədavətlərini xatırlayaraq qarşı-qarşıya durub silaha əl atırlar. Bu xəbər tez bir zamanda bütün şəhərə yayılır. Peyğəmbər (s) bundan xəbər tutub tez özünü onların məclisinə çatdırır. Məclisə daxil olub onlara müraciət edərək buyurur:

«Ey müsəlmanlar! Allahı yada salın, Allahı! Mən sizin aranızda ola-ola yenidən cahiliyyət adət-ənənələrinə qayıdırsınız?! Allah-taala sizləri islam dini ilə haqqa hidayət etdiyi və cahiliyyətin zülmətindən nicat verdiyi bir halda yenidən küfrə üz tutursunuz?!»

Peyğəmbərin (s) belə bir təsirli çıxışından sonra hər iki qəbilə qılınclarını yerə atıb öz peşimançılıqlarını və o həzrətə (s) bundan belə də tabe olacaqlarını bildirdilər.

Beləliklə yəhudi cavanın mənfur niyyəti baş tutmadı və yenidən hər iki qəbilə arasında sülh və qardaşlıq bərqərar oldu.

İkinci rəvayətdə deyilir:

Bir gün Peyğəmbər (s) öz səhabələri ilə birlikdə Mədinə məscidində olarkən bir çöl ərəbi məscidə daxil olub Peyğəmbərdən (s) pul istəyir. Peyğəmbər (s) onu əliboş qaytarmayıb bir qədər pul verir. Lakin həmin şəxs ona verilən məbləğdən razı qalmayıb Peyğəmbəri (s) acılayır. Səhabələr bundan hiddətə gəlib onu cəzalandırmaq istəyir. Peyğəmbər (s) təmkinlə onları sakitləşdirib çöl ərəbini evinə aparır. Həmin şəxs evə daxil olduqda Peyğəmbərin (s) olduqca sadə bir şəraitdə yaşadığını görüb təəccüblənir. Çünki o, yanlış olaraq belə təsəvvür edirdi ki, Peyğəmbər (s) da şahlar kimi eyş-işrət içində yaşayır, onun da xəzinələri və ətrafında əyan-əşrafı vardır. Bunun üçün də peşimançılığını etiraf edərək Peyğəmbərdən (s) üzr istəyir. O həzrət onun üzrxahlığını qəbul edib buyurur:

Sən dünən səhabələrin yanında məni təhqir etdin, indi isə mənə öz minnətdarlığını bildirirsən. Qorxuram onlarla qarşılaşdıqda sənə zərər yetirmiş olsunlar. Bunun üçün də yaxşı olardı ki, bu sözlərini onların yanında da təkrar edəsən.

Həmin şəxs bununla razı olub Peyğəmbərlə (s) birlikdə məscidə gəlir. Peyğəmbər (s) üzünü səhabələrə tutub buyurur:

Bu şəxs məndən razı qaldığını bildirir, elədirmi?

Çöl ərəbi səhvini etiraf edib Peyğəmbərin (s) dediklərini təsdiq edir və səhabələrin qarşısında o həzrətə bir daha öz minnətdarlığını bildirir. Sonra Peyğəmbər (s) yenidən üzünü səhabələrə tutub buyurdu:

Bu şəxs ilə mənim aramda baş vermiş əhvalat, dəvəsi hürküb qaçmış bir çöl ərəbinin hekayəsinə bənzəyir. Camaat ona kömək məqsədilə səs-küy salaraq dəvənin dalınca düşürlər, amma onlar dəvəni tuta bilməyib, əksinə onu daha da uzaqlaşdırırlar. Dəvənin sahibi onlardan kömək etməmələrini xahiş edir. Özü bir qədər ot götürüb dəvəyə tərəf gedir. Beləliklə dəvənin cilovunu ələ keçirir və dəvəsini minib yolunu davam edir.

Әgər mən də dünən sizin qarşınızı almasaydım onu ölümcül hala salardınız. Lakin mülayim rəftarla onun qəlbini ələ ala bildim.

Üçüncü əhvalat imam Həsən (ə) haqqında nəql olunmuşdur.

Bir gün imam Həsən (ə) atla yol gedərkən Şam əhlindən olan bir nəfər şəxs onu görüb lənət oxumağa və təhqiramiz sözlər deməyə başladı. Qurtardıqda, imam Həsən (ə) gülər üzlə ona tərəf gəlib salam verib buyurdu:

Güman edirəm bu yerlərdə qəribsən və məni kiminləsə səhv salırsan. Әgər bir şeyə ehtiyacın varsa, onu ödəməyə hazıram; bu yerlərə bələd deyilsənsə, sənə bələdçilik edə bilərəm; kömək istəyirsənsə, sənə köməklik edim; acsansa sənə yemək verim; paltarın yoxdursa, sənə paltar verim; qalmağa yerin yoxdursa, sənə yer verək; bizlərə tərəf gəlmisənsə, qonağımız ol. Hər halda səni bir qonaq kimi qəbul etmək üçün kifayət qədər yerimiz və imkanımız var. Həmən şəxs imam Həsən (ə)-ın bu sözlərini eşidib peşiman olur və xəcalətindən ağlamağa başlayır. Sonra üzrxahlıq istəyərək deyir: Şəhadət verirəm ki, sən Allahın yer üzərindəki xəlifəsisən. Allah-taala kimləri bu məqama təyin etdiyini çox yaxşı bilir. Bu günə qədər səni və atan özümə ən qatı düşmən hesab edirdim. Lakin bundan belə hamıdan çox sevdiyim və hörmət etdiyim şəxs olacaqsınız.

Beləliklə, imam Həsən (ə) Bəni-üməyyə sülaləsindən olan qatı bir Әhli-beyt (ə) düşmənini gözəl əxlaq nümayiş etdirməklə ən yaxın şəxslərdən birinə çevirir.

İlahi övliyalar məhəbbət və səmimiyyətin artması üçün möminləri daim səbirli və təmkinli olmağa tövsiyə etmişlər. Lakin bununla yanaşı haqlarının tapdalanmasını və onlara qarşı kobud rəftar edən şəxslərə hədlərini aşmağa da yol verməmişlər.

1. Səbirli və təmkinli olmağın verdiyi nəticələri izah edin.

2. Әli (ə) təmkinli olmağı nə üçün tövsiyə edir?

3. «Qəzəbi udmaqla» təmkinli olmaq arasında olan əlaqəni izah edin.

4. Peyğəmbər (s) və Məsum imamların onlara qarşı edilən kobudluqların qarşısında göstərdikləri əksül-əməlləri izah edin.