İYİRMİNCİ DӘRS
İnsanlar qədim zamanlardan bəri hansı millət və mədəniyyətə mənsub olmalarından asılı olmayaraq, bir-birləri ilə görüşərkən sevinc, istək və rəğbətlərini bildirmək üçün özlərinə məxsus ünsiyyət formaları seçmiş, öz hiss və duyğularını müxtəlif hərəkətlərlə çatdırmaq istəmişlər.
İslam mədəniyyətində bu xoş məram və rəğbət hissi «salam» sözü ilə ifadə olunmuş və tərəf müqabillərin əl-ələ və ya çiyin-çiyinə görüşmələri ilə bildirilmişdir. İmam Sadiq (ə) bu haqda buyurur: «Salam bizim ümmətin salamlaşma tərzi və Allahın bizim üçün pənah və sığınacağıdır».(Biharul-ənvar, 76-cı cild, 97-ci fəsil, 46-cı hədis. )
Qurani-Kərimin bir çox ayələrində müsəlmanlara «salam» vermək islami və ilahi bir alqış kimi xatırladılır:
«...Evlərə daxil olduğunuz zaman özünüzü [bir-birinizi, qohum-əqrəbanızı, dostlarınızı və dindaşlarınızı] Allah dərgahından bərəkət və xoşluq diləyən bir salamla salamlayın. Allah öz ayələrini sizə belə izah edir ki, bəlkə düşünüb daşınasınız».(Nur-61.)
«Rəhmanın [əsil] bəndələri o kəslərdir ki, onlar yer üzündə təmkinlə, təvazökarlıqla gəzər, cahillər onlara söz atdıqları [xoşlarına gəlməyən bir söz dedikləri] zaman onlarla gözəl, yumşaq danışarlar». (Furqan-63.)
Yəni, cahillər onlara [müsəlmanlara] xoşa gəlməz sözlər dedikdə onlarla gözəl və mülayim danışarlar.
İbrahim (ə)-ın əhvalatında (dastanında) deyilir: İbrahim (ə) bütlərə boyun əymədikdə əmisi onun daşqalaq olunacağı ilə hədələyir.
«İbrahim (ə) belə cavab verir: Sənə salam olsun! [Allah özü sənə rəhm etsin. Məndən sənə heç bir pislik gəlməz]. Mən Rəbbimdən sənin bağışlanmağını diləyəcəyəm. O, mənə qarşı çox mehriban, lütfkardır [duamı qəbul edər!]». (Məryəm-47. )
Elə həmin əhvalatda deyilir:
Mələklər İbrahim (ə)-ın yanına nazil olub salam verdikdə onlarla salamlaşaraq belə cavab verir:
«Həqiqətən, elçilərimiz [mələklər] İbrahimin yanına müjdə [İshaqın anadan olacağı xəbəri] ilə gəlib: Salam! — dedilər. İbrahim də: Salam!—deyə cavab verdi...» (Hud-69. )
Quranın bir çox ayələrində əməli-saleh şəxs və ya təqvalı qövmlər haqda söhbət açıldıqda Allah-taala onlara salam göndərir:
«[Onu belə yad edirlər]: İlyasinə [İlyasa] salam olsun!» (Saffat-130. )
Quranın bir çox ayələrində Allah tərəfindən Cənnət əhlinə salam verildiyi bildirilir. Rəd surəsinin 23-24-cü ayələrini buna misal çəkmək olar:
«...Mələklər də hər bir qapıdan [cənnət qapılarından] daxil olub onlara:
[Dünyada Allah yolunda bütün çətinliklərə] səbr etdiyinizə görə sizə salam olsun!...»
Həmçinin Nəhl surəsinin 32-ci ayəsində deyilir:
«O kəslər ki, mələklər onların canlarını pak olduqları halda alıb: Sizə salam olsun! Etdiyiniz [gözəl] əməllərə görə Cənnətə daxil olun! — deyərlər».
Bəzi ayələrdə isə cənnət əhlinin bir-birlərinə salam verdikləri göstərilir:
«Möminlərin Cənnətdəki duası: Pərvərdigara! Sən pak və müqəddəssən! – demək, salamlaşmağı: Salam! - sözü, duasının sonu isə: Həmd olsun aləmlərin Rəbbi Allaha!-söyləməkdir.»(Yunus-10. )
Bunlarla yanaşı Qurani-Kərimin bir çox ayələrində «salam!» ifadəsinin islamın şüarı olması bildirilir.
Peyğəmbər (s) və Məsum imamlardan (ə) nəql olunmuş bir çox rəvayətlərdə bu məsələyə dəfələrlə toxunulmuş və müsəlmanlar bu gözəl adət-ənənəyə sövq olunmuşlar.
Misal olaraq onlardan bir neçəsinə işarə edirik.
Peyğəmbər (s) buyurur:
«Cənnətdə elə evlər vardır ki, içəridən çölü, çöldən isə içərisini görmək olur. Bu evlərə ümmətimdən yalnız o kəslər sakin olar ki, camaatla yumşaq davranıb uca səslə onlara salam versin və yoxsullara yemək verib gecələri namaz [gecə namazı] qılıb ibadətlə keçirmiş olsunlar». (Biharul-ənvar, 8-ci cild, 23-cü fəsil, 5-ci hədis).
Peyğəmbər (s) Әbdülmütəllib övladlarına müraciət edərək buyurdu:
«Ey Әbdülmütəllib övladları! [Bir-birinizlə] uca səslə, açıq-aydın salamlaşın, qohum-əqrəbalarınızdan hal-əhval tutun, camaat şirin yuxuda olduqları zaman gecələri ibadətlə keçirin, yoxsullara yemək verin, camaata gözəl sözlər deyin ki, Cənnətə daxil olasınız».(Biharul-ənvar, 69-cu cild, 38-ci fəsil, 14-cü hədis. )
Peyğəmbər (s) buyurur:
«Qarşılaşdığınız hər bir şəxs və ev sakinləri ilə salamlaşın ki, Allah-taala yaxşı işlərinizi və xeyir-bərəkətinizi artırsın».
Yenə də o həzrət buyurur:
Sizi dünya və axirət sakinlərinin ən gözəl əxlaqı ilə agah edimmi?
Səhabələr dedilər: Bəli, ey Allahın Peyğəmbəri!
Peyğəmbər (s) buyurdu:
Bu açıq-aşkar uca səslə salam verməkdir.(Biharul-ənvar, 76-cı cild, 97-ci fəsil, 50-ci hədis. )
Peyğəmbər (s) buyurur:
Salam Allah-taalanın adlarından biridir. Elə isə onu uca səslə deyin.(Biharul-ənvar, 84-cü cild, 17-ci fəsil, 30-cu hədis. )
İmam Sadiq (ə) buyurur: «Allahın salam və rəhməti sənə şamil olsun — deyən şəxslərin əməl dəftərlərinə iyirmi beş savab yazılar».(Biharul-ənvar, 76-cı cild, 97-ci fəsil, 46-cı hədis.)
Başqa bir rəvayətdə buyurur: «Günahların bağışlanmasına səbəb olan şeylərdən biri də [camaata] gözəl sözlər deyib [gözəl davranıb] onları [uca səslə] salamlamaqdır».(Biharul-ənvar, 76-cı cild, 97-ci fəsil, 46-cı hədis. )
«Təvazökarlığın əlamətlərindən biri də budur ki, görüşdüyün şəxslərlə salamlaşasınız».(Biharul-ənvar, 75-ci cild, 51-ci fəsil, 9-cu hədis. )
Peyğəmbər (s) buyurur:
«İnsanların ən paxılı o kəsdir ki, salam verməkdən çəkinsin».(Biharul-ənvar, 100-ci cild, 5-ci fəsil, 26-cı hədis. )
Salamın əhəmiyyəti ilə tanış olduqdan sonra onun necə verilməsi və qaydaları haqda da ümumi məlumat əldə etmək yerinə düşərdi.
1. Salamlaşmaq xeyirli iş olduğu üçün Allah-taala Qurani-Kərimdə bu haqda buyurur:
«...Yaxşı işlər görməkdə bir-birinizi ötməyə çalışın...» (Maidə-48. )
Elə isə möminlər salam verməkdə bir-birlərini qabaqlamağa çalışmalıdırlar. Peyğəmbərin (s) həyatına nəzər saldıqda bu həqiqətin şahidi oluruq ki, o həzrət qarşılaşdığı bütün şəxslərdən əvvəl salam verər və onları qabaqlamağa qoymazdı.
Әli (ə) bu haqda buyurur:
«Salamın yetmiş savabı vardır, altımış doqquzu salam verənin, biri isə salamı alanın payına düşür».(Biharul-ənvar, 76-cı cild, 97-ci fəsil, 50-ci hədis. )
İmam Sadiq (ə) buyurur:
«[Sözünü] salamla başlayan şəxs Allaha və Onun Peyğəmbərinə (s) daha yaxındır».(Biharul-ənvar, 76-cı cild, 97-ci fəsil, 46-cı hədis. )
2. Salam və onun cavabı uca səslə verilməlidir ki, həmin şəxs salamın cavabını eşidə bilsin.
İmam Sadiq (ə) bu haqda buyurur:
«Salamı uca səslə verin ki, (qarşı tərəf onu eşitməmək ucbatından cavab verməsin) və sonra deməyəsiniz ki, salam verdim, amma salamımı almadı. Çünki salamı asta verdiyiniz üçün onlar da onu eşitməyə bilərlər. Başqalarının salamını aldıqda da uca səslə dillənin ki, (onlar da) deməsinlər ki, salam verdim, amma cavab vermədi».(Üsuli Kafi, 2-ci cild, 645-ci səhifə, 7-ci hədis. )
3. Salam hər sözə başlamazdan əvvəl deyilməlidir.
Peyğəmbər (s) bu haqda buyurur:
«Salam vermədən əvvəl sözə başlayan şəxslərə cavab verməyin».(Biharul-ənvar, 76-cı cild, 97-ci fəsil, 6-cı hədis. )
Başqa bir hədisdə buyurur:
«Salam verməyənədək bir kəsi süfrənə dəvət etmə».(Biharul-ənvar, 76-cı cild, 97-ci fəsil, 6-cı hədis.)
İmam Hüseyn (ə) buyurur:
«Salam vermədən bir kəsə iş görməyə icazə verməyin».(Biharul-ənvar, 78-ci cild, 20-ci fəsil, 2-ci hədis. )
İmam Sadiq (ə) buyurur:
«Sözə başlamazdan əvvəl salam verilməlidir».(Biharul-ənvar, 93-cü cild, 17-ci fəsil, 17-ci hədis.)
3. Hər bir şəraitdə salam vermək gözəl xüsusiyyətdir.
Peyğəmbər (s) yol gedərkən hətta küçədəki azyaşlı uşaqlara də salam verərdi. Peyğəmbər (s) özü bu haqda buyurur:
«Beş şeyi ömrümün sonunadək tərk etməyəcəyəm. Onlardan biri uşaqlara salam verməkdir. Onlara salam verirəm ki, bu məndən sonrakılar üçün də adət halını alsın».
İslam dinində kimlərin əvvəl salam vermələrinə də müəyyən şərtlər qoyulmuşdur.
Peyğəmbər (s) bunu belə izah edir:
«Atlı piyadaya, atlı qatıra minənə, kiçik böyüyə, az kütlə özündən sayca çox olan kütləyə, ayaq üstə olan oturana salam verməlidir».
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, ictimai mövqeyi və ya mövcud şəraiti başqalarından üstün olan şəxslər daha tez salam verməlidirlər. Peyğəmbərdən (s) nəql olunmuş hədisdə onların hər biri haqda ayrı-ayrılıqda danışılmışdır.
5. Salamın cavabı daha gözəl tərzdə və ya heç olmasa həmin qaydada alınmalıdır.
Nisa surəsinin 86-cı ayəsində bu haqda deyilir:
«Sizə salam verildiyi zaman onu daha gözəl alın və ya [eynilə sahibinə] qaytarın! Şübhəsiz, Allah hər şeyi hesaba alandır».
Rəvayətlərdən birində deyilir: Səhabələrindən biri Peyğəmbərin (s) yanına gəlib o həzrətə «əssəlamu ələyk» ifadəsi ilə salam verir. Peyğəmbər (s) cavabında buyurur: «Әləykəs-səlam və rəhmətullah». Başqa birisi «əssəlamu əlyəkə və rəhmətullah»—deyərək salam verir. Peyğəmbər (s) cavabında buyurur: «Әssəlamu ələykə və rəhmətullahi və bərəkatuh». Üçüncü bir şəxs gəlib «əssəlamu əlyəkə və rəhmətullahi və bərəkatuh»—deyərək salamlaşır. Peyğəmbər (s) həmin qaydada «əssəlamu əlyəkə və rəhmətullahi və bərəkatuh»—buyuraraq salamın cavabını verir. Orada olan və Peyğəmbərin (s) verdiyi bütün cavabları eşidən səhabələrdən biri o həzrətə deyir: Ya Rəsulləllah! Birinci və ikinci şəxsin verdiyi salamın cavabına bir söz artırdınız, üçüncü şəxsin salamını isə olduğu kimi qaytardınız. Peyğəmbər (s) buyurudu: «Çünki o, artırmaq üçün bir şey qoymadı. Mən də ona həmin qaydada cavab verdim».
Qeyd etmək lazımdır ki, «salam» müsəlmanların bir-birlərinə xitab etdikləri islami adət-ənənlərdən biridir və nəql olunmuş rəvayətlərdən belə nəticəyə gəlmək olur ki, müsəlmanlar kafir və fasiqlərə [soyuq münasibət bəsləyərək] salam verməməlidirlər.
ӘL-ӘLӘ VӘ YA ÇİYİN-ÇİYİNӘ GÖRÜŞMӘK
«Salam»dan sonra islam adət-ənənəsində böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri də müsəlmanların bir-birləri ilə qarşılaşdıqları zaman əl-ələ və ya çiyin-çiyinə görüşmələridir.
Әli (ə) bu haqda buyurur:
Müsəlman qardaşlarınızla üz-üzə gəldiyiniz zaman gülər üz göstərib əl-ələ görüşün ki, ayrıldığınız zaman günahlarınız bağışlansın.(Biharul-ənvar, 76-cı cild, 100-cü fəsil, 3-cü hədis.)
İmam Məhəmməd Baqir (ə) Peyğəmbərdən (s) nəql edərək buyurur:
Bir-birinizlə görüşdüyünüz zaman əl-ələ verib salamlaşın. Ayrıldığınız zaman isə Allah-taaladan bağışlanmağınızı diləyin.(Biharul-ənvar, 76-cı cild, 97-ci fəsil, 13-cü hədis.)
Peyğəmbər (s) buyurur:
Bir-birinizlə əl-ələ görüşüb salamlaşın, çünki bu gözəl rəftarınız kin-küdurəti aradan aparır.(Biharul-ənvar, 77-ci cild, 7-ci fəsil, 1-ci hədis. )
İmam Sadiq (ə) buyurur:
«Möminlər bir-birləri ilə çiyin-çiyinə görüşərkən Allahın rəhmət və mərhəmətində qərq olurlar».(Biharul-ənvar, 76-cı cild, 100-cü fəsil, 33-cü hədis. )
Başqa bir hədisdə deyilir:
«Gündəlik gördüyünüz şəxslərlə əl-ələ, səfərə gedən şəxslərlə isə qucaqlaşaraq görüşün».(Biharul-ənvar, 78-ci cild, 23-cü fəsil, 108-ci hədis.)
Peyğəmbər (s) adətən salam verib görüşdüyü şəxslərin əlini ayrılana qədər buraxmazdı. Әslində o həzrət bu hərəkəti ilə tərəf müqabilinə öz rəğbət və səmimiyyətini göstərirdi.
İmam Baqir (ə)-dan nəql olunmuş hədisdə deyilir:
«Möminlər bir-birləri ilə əl-ələ görüşdükləri zaman Allah-taala əlini onların əllərinin arasına salar».(Biharul-ənvar, 76-cı cild, 100-cü fəsil, 12-ci hədis. )
Yəni, mömin qardaşlarına sevgi v məhəbbət göstərən şəxslər Allahın lütf və mərhəmətindən bəhrələnər və sanki əlini Allahın əlinin içinə qoymuş olarlar.
Salamlaşmaq, əl-ələ və ya çiyin-çiyinə görüşmək möminlərin ünsiyyət və səmimiyyət nişanələrindən hesab olunur. Salamlaşmaq isə daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Nəql olunmuş rəvayətlərdə salamlaşdıqda başqalarını qabaqlamağa, uca səslə və daha yaxşı tərzdə salam verib salamın cavabını almağa tövsiyə olunmuşdur.
1. Salama dəlalət edən ayələrdən hansı nəticəyə gəlmək olur?
2. İslam nöqteyi-nəzərindən kimlər daha tez salam verməlidir?
3. Salamın cavabı necə verilməlidir.
