Yalan böyük günah və olduqca mənfi xüsusiyyət olduğu üçün ictimai münasibətlərdə qətiyyətlə pislənmişdir. Yalan, danışanın etimad və etibarını itirməsi ilə yanaşı, cəmiyyətdə etimadsızlıq, şəkk və tərəddüd toxumunu səpir. İnsanların bir-birlərinə etimad etmədikləri bir cəmiyyətdə yaşamaq isə, məlum olduğu kimi dözülməz və acınacaqlıdır.

Yalan, haqqında kifayət qədər ayə və hədis nəql olunmuş mövzulardandır. Haqqında söhbət açılan ayə və hədislərdə yalanın cəmiyyətdə göstərdiyi mənfi təsir və nəticələr haqqında ətraflı danışılmış və onun bir çox günahların mənşəyi olduğu vurğulanmışdır.

Yalan danışmaq olduqca asandır və belə bir günaha düçar olmaq bir o qədər də zəhmət tələb etmir. Lakin təəssüflər olsun ki, insanların bir çoxu hədəf və məqsədlərinə nail olmaq üçün yalan danışmağa üstünlük verirlər. Bir məsələyə də diqqət yetirməliyik ki, görülən hər bir iş mənfəət əldə etmək üçün müəyyən qədər zəhmət çəkilməsini tələb edir. Bu səbəbdən də ən az zəhmətlə böyük mənfəət əldə olunan işlər daha çox əhəmiyyət kəsb edir və insanların çox az bir hissəsi bunun nə kimi mənfi təsir qoyacağına diqqət yetirir. Onları maraqlandıran yalnız əldə edəcəkləri dünyəvi xeyir və mənfəətlərdir. Bunları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, zəhmət tələb olunmayan xoşagəlməz iş və xüsusiyyətlərdən biri də yalan danışmaqdır. Belə ki, yalan danışmaqla bəzən hədəfə daha tez çatmaq olur və bu kimi hallarda bunun nə ilə nəticələnəcəyinə diqqət yetirən çox az olur. Yalan məhz belə bir mənfi xüsusiyyətə malik olduğu üçün Məsum imamların nəzərindən qaçmamış, buyurduqları hədis və rəvayətlərdə yalanın olduqca ağır ictimai xəstəliklərdən olduğuna işarə etmişlər. Hədis və rəvayətlərlə yanaşı, Qurani-Kərimin bir çox ayələrində yalanın böyük günah və yalançıların şiddətli əzaba düçar olacaqları haqda söhbət açılmışdır.

Yalan — Həqiqət və inamın əksinə olan şeylərə deyilir. Demək yalanın iki əsas şərti vardır. Onlardan biri deyilənlərin həqiqətə uyğun gəlməməsi, digəri isə insanın elm və məlumatları ilə əldə olunan inam və etiqadla müvafiq olmamasıdır. Bir şəxs özünün həqiqət hesab etdiyi həqiqətə uyğun olmayan bir söz deyərsə yalan hesab olunmamalıdır. Әhəmiyyət doğuran məsələlərdən biri də budur ki, danışılan sözün yalan olması mümkün olduğu kimi, bəzi iş və əməllərin də yalan olması mümkündür. Məsələn, hər hansı bir şəxsin özünü şəxsiyyətli bir insan kimi göstərməsini, amma həqiqətdə heç də elə olmadığını buna misal çəkmək olar. Demək yalan həm sözdə, həm də əməldə ola bilər. Yuxarıda verilən tərif onların hər birinə şamil olur.

Bir qədər əvvəl qeyd etdik ki, Quranın bir çox ayələrində yalan və onun müxtəlif yönləri haqda söhbət açılmış və insanın bu mənfi xüsusiyyəti tərk etməsinə təkid olunmuşdur. Biz onlardan bir neçəsinə işarə edirik:

1. Həcc surəsinin 30-cu ayəsində Allah-taala insanları bütlərə pərəstiş etməkdən çəkinmələrini əmr etməklə yanaşı, yalandan da çəkinmələrini əmr edir:

2. Nəhl surəsinin 105-ci ayəsində yalan danışmağın imansızlıqla bərabər olduğu göstərilir:

3. Zumər surəsinin 3-cü ayəsindən belə qənaətə gəlmək olur ki, yalançılar Allahın hidayətindən məhrum və aqibətləri acınacaqlı olan şəxslərdir:

Başqa bir ayədə buyurur:

4. Allahın hidayətindən məhrum olan kəslər Onun qəzəb və lənətinə düçar olarlar. Ali-İmran surəsinin 61-ci ayəsində Peyğəmbərlə (s) məsihilər arasında yaranmış qarşıdurma haqda söhbət açılarkən Nəcran keşişlərinə xitab edilərək buyurulur:

Başqa bir ayədə deyilir:

1. Hədislərin bir çoxunda yalan «imanı aradan aparan» və bu kimi digər ifadələrlə bəyan edilir.

Peyğəmbər (s) buyurur:

Çox yalan danışmaq imanı məhv edib aradan aparır.

Başqa bir hədisdə buyurur:

Yalan danışmaqdan çəkinin. Çünki yalan insanı imandan uzaqlaşdırır.(Kənzul ummal, 3-cü cild, 620-ci fəsil, 8206-cı hədis. )

Әli (ə) buyurur:

Yalandan uzaq olun. Çünki yalan insanı imandan uzaqlaşdırır. Daim həqiqəti söyləyən sadiq insanlar hidayət yoluna qədəm qoyarlar, yalançılar isə bədbəxtçilik və rüsvayçılıqla üzləşərlər.(Biharul-ənvar, 77-ci cild, 14-cü fəsil, 2-ci hədis.)

Nəql olunmuş bir çox rəvayətlərdə deyilir ki, yalan, möminlərə xas olmayan bir xüsusiyyətdir. Onlar bu günaha çox nadir hallarda düçar olarlar. Yalançılar isə bunu özlərinə peşə edərlər. Həsən ibni Məhbubdan nəql olunan rəvayətdə deyilir:

İmam Sadiq (ə)-dan soruşdum: Mömin paxıl ola bilərmi? Buyurdu: «Bəli». Soruşdum: Bəs yalançı necə? Buyurdu: Xeyr, mömin xain ola bilməz. Sonra sözlərinə davam edərək buyurdu:

Mömin hansı xasiyyətə malik olsa da, xain və yalançı ola bilməz.(Biharul-ənvar, 75-ci cild, 58-ci fəsil, 11-ci hədis. )

2. Yalanın bütün pisliklərin amili olduğu haqda deyilir:

Yalan insanları pisliklərə, pisliklər isə cəhənnəmə sövq edər.(Biharul-ənvar, 72-ci cild, 114-cü fəsil, 24-cü hədis. )

İmam Həsən Әskəri (ə) buyurur:

Günah və pisliklərin açarı yalan olan evlərdə olar.(Biharul-ənvar, 72-ci cild, 114-ci fəsil, 48-ci hədis. )

3. Digər rəvayətlərdə yalanın ən pis əxlaqi xüsusiyyətlərdən biri olduğu göstərilir. Әli (ə) bu haqda buyurur:

Yalan danışmaqdan çəkinin, çünki ən pis əxlaqi xüsusiyyətlərdən olan yalan, pozğunçuluğun bir növüdür.(Biharul-ənvar, 78ci cild, 16-cı fəsil, 157-ci hədis. )

Yalan danışmaq ən pis əxlaqi xüsusiyyət və insanlar arasında nifaq salmaqdır.(Ğurərul hikəm, 4-cü cild, 166-cı səh. )

Yalançılıqdan pis adət yoxdur.(Ğurərul hikəm, 6-cı cild, 380-cı səh. )

Peyğəmbər (s) buyurur:

Әn böyük cinayət yalan danışmaqdır.(Biharul-ənvar, 21-ci cild, 211-ci səh, 2-ci rəvayət, 29-cu fəsil. )

Başqa bir yerdə buyurur:

Әn böyük xəyanət odur ki, mömin qardaşın sənin danışdığın sözləri təsdiq edə, sən isə ona yalan satmış olasan.(Kənzul ummal, 3-cü cild, 620-ci fəsil, 8210-cu hədis.)

Həzrət Әli (ə) buyurur:

Düzlük əmanətdarlıq, yalançılıq isə xəyanətdir.(Biharul-ənvar, 69-cu cild, 38-ci fəsil, 35-ci hədis. )

Başqa bir yerdə buyurur:

Sözlərin ən pisi yalandır.

Həmçinin buyurur:

İmanın nişanələrindən biri də budur ki, ziyanına olsa belə, düz sözü xeyrinə olan yalandan üstün tutasan.

İmam Sadiq (ə) buyurur:

Ağıllı insanlar yalan danışmaz, əgər onların xeyrinə olsa belə.

İslamın yalana olan münasibəti bəlli oldu. Burada düzlük və sədaqət barədə də söhbət açmağı məqsədəuyğun hesab edirik. Tövbə surəsinin 119-cu ayəsində deyilir:

Başqa bir ayədə isə Allah-taala düz danışan və düz yolda olanlara böyük nemət (Cənnəti) müjdə verir:

Peyğəmbər (s) bu haqda buyurur:

Qiyamət günü sizlərdən mənə ən yaxın olanınız düz danışanlarınızdır.

Әli (ə) buyurur:

Düz danışmaq böyük şərəf və ucalıqdır.

Başqa bir yerdə buyurur:

Düz danışmaq ədalətlə qardaşdır.

İmam Sadiq (ə) buyurur:

Allah elə bir peyğəmbər göndərməmişdir ki, düz danışan və əmanətdar olmasın.

Yalan böyük günahlardan olmasına baxmayaraq, bəzi zəruri hallarda həqiqətin gizli saxlanılması və yalanın həqiqət kimi qələmə verilməsinə icazə verilir. Dərsimizin sonunda onların hər biri haqda ayrı-ayrılıqda söhbət açmağı məqsədəuyğun hesab edirik:

Bəzən can, mal, şəxsiyyət böyük təhlükə ilə qarşılaşdıqda yalan danışmaqdan savayı heç bir çıxış yolu qalmır və bu kimi hallarda yalan danışmağa icazə verilir.

Qurani-Kərim ikrah və çarəsizlik üzündən, habelə təzyiq altında qalan şəxslərin qəlbən Allaha iman gətirib, dildə küfr etmələrindən qəmgin olmamalarını istəyir. Nəhl surəsinin 106-cı ayəsində [bu şəxslərə təskinlik verilərək] deyilir:

Peyğəmbər (s) bu haqda buyurur:

«İztirari hallarda (çıxılmaz vəziyyətdə) Allah-taalanın halal etmədiyi bir şey yoxdur».

Qeyd etdik ki, çarəsizlik dedikdə, insanın istər canı, istər malı, istərsə də şəxsiyyəti ciddi təhlükə ilə qarşılaşmış olsun. Cüzi və bir o qədər əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdə isə yalan danışmağa heç bir zərurət yoxdur.

Tərəflər arasında (məsələn, ailə və dostlar arasında) ixtilaf və anlaşılmamazlıqların aradan qaldırılmasında — başqa heç bir çıxış yolu olmadıqda — yalan danışmağın heç bir nöqsanı yoxdur. Bu kimi hallarda düz danışıb tərəflər arasında ədavət və düşmənçiliyin daha da güclənməsinə səbəb olmaq isə günah və olduqca nalayiq bir işdir.

Peyğəmbər (s) Әli (ə)-a tövsiyə edərək buyurur:

Ey Әli! Allah, tərəflər arasında sülh və əmin-amanlıq məqsədilə yalan danışmağı sevər, həqiqəti deyib ixtilafların daha da güclənməsinə isə nifrət edər.

İslamda rəğbətlə qarşılanan hərbi taktikalardan biri də düşmənin aldadılmasıdır. Düşmənin nizam-intizamını pozmaq və ya hərəkət istiqamətini dəyişmək məqsədilə yalan demək, halal və bəzi hallarda zəruri məsələlərdən birinə çevrilir. Peyğəmbər (s) bu haqda Әli (ə)-a buyurur:

Üç halda yalan danışmaq olar. Onlardan biri də döyüş zamanı [düşmənə] kələk gəlməkdir.

İnsanların bir çoxu zarafat etdikləri zaman yalan danışır və beləliklə başqalarının könlünü almaq istəyirlər. Bu kimi hallarda onlardan «nə üçün yalan danışırsan!» -deyə, soruşduqda deyərlər: Yalan demirəm, sadəcə olaraq zarafat edirəm. Lakin diqqət yetirmək lazımdır ki, xoşagəlməz bir iş kimi zarafat və ya yalanın ciddi olması arasında heç bir fərq yoxdur. Onların hər ikisi mənfi və olduqca xoşagəlməz xüsusiyyətdir. Peyğəmbər (s) buyurur:

Yalan istər ciddi olsun, istərsə də zarafat, haram və yol verilməzdir.

Başqa bir hədisdə buyurur:

Vay camaatı güldürmək məqsədilə yalan danışanların halına! Vay onların halına!

İmam Baqir (ə) buyurur:

Yalandan, istər böyük olsun, istər balaca və istər ciddi olsun, istərsə də zarafat məqsədilə, uzaq olun.

Tövriyyə — terminalogiyada iki mənalı (həqiqi və qeyri- həqiqi) cümləyə deyilir. Belə ki, hər hansı bir sözü və ya cümləni özünün həqiqi mənasında deməsinə baxmayaraq, dinləyici tam başqa bir məna götürmüş olsun. Tövriyyə özü-özlüyündə yalan deyildir. Lakin ondan əldə olunan təsəvvür yalana bənzəyir. Bu səbəbdən də düzünü demək istəmədiyimiz, eyni zamanda yalan danışmaq istəmədikdə də dediklərimizi «tövriyyə» şəklində bəyan edə bilərik. Məsələn, birisi tanışlarınızdan birini axtardığı zaman onun dəqiq yerini bildirmək istəmədikdə belə deyə bilərsiniz: Onu məsciddə gördüm. Siz həmin şəxsi bir həftə əvvəl məsciddə görmüş olsanız belə, düzünü demiş olursunuz. Həmin şəxs isə onun hal-hazırda məsciddə olduğunu güman edib oraya doğru gedir.

Yalan böyük günahlardan biridir. Asan olduğu üçün insanların bir çoxu hədəf və məqsədlərinə tez çatsınlar deyə, belə bir böyük günaha düçar olurlar. Cəmiyyətdə bədbinlik və etimadsızlığa gətirib çıxardığı üçün islam nöqteyi-nəzərindən ictimai münasibətlərin bərqərar olunmasında mənfi və xoşagəlməz xüsusiyyətlərdən hesab olunur.

1. Yalanın tərifini deyin.

2. Yalanın hansı mənfi xüsusiyyəti diqqəti daha çox cəlb edir?

3. Quranın yalançılara olan baxışını izah edin.

4. Nəql olunmuş hədis və rəvayətlərdə yalan necə vəsf olunur?

5. Hansı hallarda yalan danışmağa icazə verilir?

6. Zarafat məqsədilə yalan danışmaq olarmı?

7. Tövriyyə nə deməkdir?