Deyildiyi kimi, İmam Əlinin (ə) vəsiyyətnaməsinin son hissəsi ictimai əxlaq və ünsiyyət qaydaları haqqındadır. Bu hissədə insanların ictimai həyatda bir-birləri ilə rabitələrindən bəhs olunur. Allah-təala bütün mövcudları insan üçün xəlq etmişdir. Bütün varlıq aləmində olanlardan və bir-birlərindən istifadə edərək, ilahi məqsədə çatmaq insanların işidir. İnsanlar bu yolda Allahın sonsuz nemətlərindən istifadə etməlidirlər. Əfsus ki, bəzən bəzi insanlar Allah-təalanın nemətlərini özləri üçün dərd-bəlaya çevirirlər. Nəinki bu nemətlərdən faydalanmır, hətta onlardan pis məqsədlər üçün istifadə edirlər. Belə insanlar hamıdan əvvəl özlərinə zülm edir və öz səadətlərini təhlükəyə atırlar. Belələri ilə ünsiyyətdə olanlar da zərər çəkirlər. Demək, bu insanlar həm özləri, həm də cəmiyyətləri üçün zərərlidirlər. Onların pislik və zərərdən başqa fəaliyyətləri yoxdur. Hansı ki, insan bütün nemətlərdən, varlıq aləmində olanlardan və digər insanların vücudundan ali məqsədə çatmaq üçün istifadə etməlidir. İnsan özü nemətlərdən istifadə etməli və İslam cəmiyyətinin bütün fərdləri üçün də tərəqqi şəraiti hazırlamalıdır.

Sözsüz ki, cəmiyyətin ideallıq şərtlərindən biri insanların bir-birləri ilə dostcasına, səmimi münasibətdə olmalarıdır. Hər bir insan bu əlaqələrin möhkəmləndirilməsi üçün çalışmalıdır. İnsan səmimiyyətə zərərli amilləri tanımalı və onları ictimai münasibətlər səhnəsindən silib atmalıdır. Bu yolda, yəni dostluq və səmimiyyət əlaqələrinin yaradılması yolunda bütün zəruri qaydalardan istifadə edilməli və bu qaydalara riayət olunmalıdır.

Əlbəttə ki, yığcam şəkildə ünsiyyət qaydaları, qardaşlıq ayinləri, aram ictimai həyat haqqında danışmaq istəsək, bu mövzu ilə bağlı olan bir çox əhatəli məsələləri araşdırmalıyıq. Ən azı, dostun seçilməsi meyarı, dostluğa layiq insanların tanınma ölçüsü, dostluğa layiq olmayan insanların müəyyənləşdirilməsi qaydası, dost seçmə şəraiti, dostluğun necəliyi, dostluğa başlama və onun davam üsulu, dostla rəftar tərzi və digər zəruri mövzularda söhbət etməliyik. Amma bütün bu mövzuların araşdırılması söhbətimizin çərçivəsinə sığmadığından və müstəqil bir mövzu olduğundan baş mövzudakı bəyanatlar və bu bəyanatların izahı ilə kifayətlənməli oluruq.

Nəzərdə saxlamalıyıq ki, dostluq və düşmənçilik, dost və düşmən haqqında danışarkən dost seçimi mövzusuna toxunulmayacaq. Təbii ki, insanların dost seçmə üsulu fərqlidir. Əgər seçim üçün meyar imandırsa, iman dərəcələri müxtəlif olduğundan bu sahədə də seçimlər fərqli olur. Daha üstün iman və mərifətə malik olan insan yalnız Allahın razılığı haqqında düşünür və bu razılıqdan savayı başqa bir şeyin intizarında olmur. Belə bir düşüncə tərzinə malik olan insan dost seçimində də həmin meyara üstünlük verir. O elə bir dost seçməyə çalışır ki, bu ünsiyyət daim ona Allahı xatırlatsın və onu Allaha yaxınlaşdırsın. İmanı zəif olan insanlar isə, sadəcə, elə bir dost seçmək istəyirlər ki, bu dost onların etiqadına zərbə vurmasın. Bu insanlar öz mənəvi təkamüllərinə yetərincə diqqət verməsələr də, öz zərərlərinə də razı deyillər. Bir sözlə, zəif imanlı insanlar dost seçimində bir o qədər də ehtiyatlı olmurlar.

Həzrət Əli (ə) öz buyuruğunda dost seçimi mövzusunu açıqlamaq məqsədində deyil. Həzrətin (ə) kəlamının məfhumunu dostun islami meyarlar əsasında seçilməsi təşkil edir. Həzrət Əli (ə) elə bir üsul bəyan edir ki, bu üsula riayət etməklə dostluğu qoruyub, davam etdirmək mümkündür.

a) Səmimiyyət

Dostluğun qorunmasında riayət olunası şərtlərdən biri dostluqdakı səmimiyyətdir. Səmimi dostluğun isə bir şərti dostun düşməni ilə dostluq edilməməsidir. Təbii ki, həyatda hər bir insanın həm dostu var, həm də düşməni. Amma möminin dostluq meyarı yalnız ilahi razılıq olduğundan, o heç zaman Allahın, dinin düşmənləri ilə yaxınlıq etmir. Eləcə də, Allahın və möminlərin düşmənlərinin dostları ilə ülfətdən çəkinir. Amma ideal imana malik olmayanların dostluq və düşmənçiliyinin əsasını Allaha iman təşkil etmir. Bəzən möminlik iddiasında olanlar da bir-birləri ilə düşmənçilik edirlər. Hansı ki, həqiqi mömin dünya malı üstündə savaşa qalxmaz. Ona görə də ən əhəmiyyətli məsələ kin-küdurətin necə aradan qaldırılması və dostluğun necə hifz olunmasıdır.

Əgər sizin dostunuzun düşmənləri varsa, dostunuzla münasibətləri qorumaq üçün onun düşmənləri ilə yaxınlıq etməməlisiniz. Belə etsəniz dostluğunuz daha da möhkəmlənər, siz bu şəxslə dostluğu davam etdirdiyiniz halda onun düşmənləri ilə eyni münasibətdə ola bilməzsiniz. Çünki dostunuz sizin onun düşmənləri ilə yaxın münasibətdə olduğunuzu gördükdə sizinlə səmimi olası deyil.

Beləcə, dostluğunuzun möhkəm olmasını istəyirsinizsə, dostunuzun düşməni ilə dostluq etməməlisiniz. Həzrət (ə) buyurur: «Dostunun düşməni ilə dost olma. Belə etsən, dostunla düşmənçilik etmiş olarsan. Çünki belə bir əməl elə dostla düşmənçilik etmək kimidir. Əgər bir şəxsin düşməni ilə dostluq edirsinizsə, bu o deməkdir ki, elə onun özü ilə düşmənçilik edirsiniz. Başqa sözlə, Həzrətin (ə) kəlamında vurğulanır ki, həm dost, həm də dostun düşməni ilə yaxın münasibət səmimi ola bilməz. Bir şəxslə dost olmaq istəyirsinizsə, onun düşmənindən uzaq olun. Əlbəttə, bu o demək deyil ki, dostunuzun düşməni ilə düşmənçilik edəsiniz. Məqsəd dostun düşməni ilə dostluq etməmək, yaxın səmimi əlaqədə olmamaqdır. Çünki belə bir əməl dostunuz üçün təhlükə yaradır.

İctimai əlaqələrdə kiminsə ikili rəftar etməsi də mümkündür. Yəni elələri var ki, hamı ilə dost olduğunu iddia edir. Hansı ki, bu şəxsin qəlbində heç bir kimsənin məhəbbəti yoxdur və o, dostluq qaydalarına əməl etmir. Belələri əslində hiyləgərlik edirlər. Həzrətin (ə) buyuruğundan belə məlum olur ki, mömin şəxs belə bir rəftardan uzaq olmalıdır. Çünki mömin saf, yekrəng olmalı və onun dostluğu, eləcə də düşmənçiliyi həqiqi olmalıdır. Necə ola bilər ki, insan biri ilə dost olduğunu iddia etdiyi halda, qəlbində ona qarşı düşmən mövqe tutmuş olsun?! Həqiqi mömin birini dost hesab edirsə, onun qəlbində həmin şəxsə qarşı məhəbbət və ehtiram olur. Həzrət (ə) necə də gözəl buyurur: «Hiyləgərlik etmə, bu, alçaqların sifətidir». İnsan hiyləgərlikdən uzaq olmalı, onun zahiri ilə batini arasında uyğunluq hökm sürməlidir. Əgər biri ilə dostluq iddiasındasansa, həqiqətən ona xeyirxah ol. Əgər möminsənsə, hiyləgərlik sənə yaraşan iş deyil və bu sifət alçaqların sifətidir.

b) Xeyirxahlıq və canıyananlıq-

Dostluğun möhkəmləndirilməsinin və davamının digər bir şərti xeyirxahlıq və canıyananlıqdır. Bir şəxslə dostluq əhdi bağladığınız vaxt ona tam xeyirxah olmalısınız. Əslində bu sözlər həmin yekrəngliyin təkrarıdır. Yəni saleh dost seçiminin meyarlarına riayət etdikdən sonra əmin olsanız ki, bu şəxslə İslam əxlaqı baxımından dostluq etmək olar, bu dostu qənimət saymaqdan əlavə onunla tam səmimi olmalısınız. Xeyirxahlıq və canıyananlığın tələblərinə əməl edilməlidir. Məsələn, çətinliklər zamanı ona yardım göstərilməlidir. Onun büdrəmələrinə göz yummalı və onun səhvlərinin qarşısı alınmalıdır. Beləcə, bir şəxsi dost seçdiyiniz zaman bu dostluqda səhlənkar olmamalısınız. Ona arxa olmaq və büdrəmələrini xatırlatmaq lazımdır. Onun büdrəmələri və nöqsanları düzgün şəkildə aradan qaldırılmalıdır. Yaxşı iş gördükdə ona səmimi qəlbdən təşəkkür edilməlidir. Ona kamillik qazanmaqda gücünüz çatan qədər köməkçi olmalısınız ki, xeyir işlərin icrasında irəli gedə bilsin. Məsələn, iki tələbə bir-birinə qarşı xeyirxah olmalıdır. Tələbə yalnız öz inkişafı haqqında yox, yoldaşının da inkişafı haqqında düşünməli, ona təhsildə öz köməyini əsirgəməməlidir. Bəzən iki tələbə səmimi dost olsa da, onların hər biri yalnız öz inkişafı haqqında düşünür. Yalnız tələbə yoldaşını ötüb keçmək barədə düşünmək düzgün deyil. Özünə məşğul olan tələbə, təbii ki, yoldaşını yaddan çıxarır. Belə rəftar dostluğun şərti olan səmimiyyət və canıyananlıqla bir araya sığmır. Hətta belə bir münasibət xəyanət də sayıla bilər. Dostluq zamanı belə bir rəftar yekrənglik və səmimiyyətə ziddir. İslam nəzərindən dostluğun digər bir şərti bir şəxslə dostluğa başladıqda onun xeyirxahı olmaqdır. Dost dosta əlindən gələni əsirgəməməlidir. İlahi dostluğun tələb etdiyi hər bir əməli xeyirxahlıq niyyəti ilə yerinə yetirmək lazımdır. Hətta dost imtina etsə də, sən öz xeyirxahlığından qalma. Məsələn, onu hansısa pis işdən çəkindirmək üçün nəsihət etdikdə incisə, bunun fərqi yoxdur, siz nəsihətinizi davam etdirin. Amma dostluq qaydalarını tapdamayın. Heç bir halda dosta nəsihət və xeyirxahlıq tərk olunmamalıdır. Gücünüz çatan qədər, dostunuzu pis işlərdən çəkindirin. Xeyir iş gördüyü vaxt bu işdə ona yardımçı olun. «Qardaşına nəsihət verərkən - istər yaxşı, istər pis - səmimi, xalis, qərəzsiz ol». «Dostuna xeyirxahlıq hədiyyə et. Bir müddət xeyirxahlıq edib, bir müddət süst oturma. Yalnız öz inkişafın haqqında düşünmə. Öz xeyirini dostunun xeyirindən üstün tutma. Ona daimi köməkçi, hara getsə yoldaş ol».

v) Dostluqda möhkəmlik və davamlılıq

Sözsüz ki, həyatda insan növbənöv hallara düşür. O gah yoxsuldur, gah varlı, gah xəstədir, gah sağlam. Onun müxtəlif problemləri olur, növbənöv maneələrlə üzləşir. Bütün insanlar öz problemlərinin həllində başqalarının köməklərinə ehtiyaclıdır. Ona görə də bir şəxslə dostsunuzsa, ona bütün işlərdə yardımçı olun. Bir şəxs varlı olarkən onunla dostluq edib, kasıblığa düşəndə ona arxa çevirməyin. Kimsə ilə ictimai məqamına görə dostluq etməyin. Əgər belə bir şəxslə dostluq edirsinizsə, ictimai mövqeyini itirdiyinə görə onu atmayın. Dostluğunuzu hər zaman qorumağa çalışın. Bütün eniş-yoxuşlarda ona əl tutun. Onu kölgə tək izləyin.

Əlbəttə ki, Həzrət (ə) öz buyuruqlarında xeyir dostluğu nəzərdə tutur. Söhbət İslamın tövsiyyə etdiyi və təsdiqlədiyi dostluqdan gedir. Həzrətin (ə) göstərişlərini yersiz, dinə zidd dostluqlara şamil etmək olmaz. Əgər azğın bir adamla dost olmusunuzsa, bu tövsiyyələrə əməl edə bilməzsiniz. Məgər azğın adamın arxasınca kölgə kimi gəzmək bəyənilə bilərmi? Əlbəttə ki, yox! Necə ola bilər ki, azğın insana şər işlərində yardım göstərilə?! Həzrət (ə) yaxşı və saleh dostu nəzərdə tutur və onu itirməməyi tövsiyyə edir. Yalnız saleh dost səhvə yol verdikdə onun islahına bu yolla çalışmalıyıq. Yaxşı dost ehtiyaclı olduqda ona maddi yardımlarımızı əsirgəməməliyik. Saleh dost yolunda maddi və mənəvi imkanlar fəda edilə bilər. İnsan dost yolunda fədakar olmalı və onu tənha buraxmamalıdır. Həzrətin (ə) buyuruqları İslam dinində dostluğa verilən əhəmiyyətin göstəricisidir. Məhz bu səbəbdən insan üçün nemətdir deyirik. İslam və bəşəriyyətin faydalanması xatirinə dost nemətindən istifadə edin. Şübhəsiz ki, bu rabitə nə qədər səmimi olsa, hər iki tərəf daha çox faydalanar. Ona görə də bu rabitələri qorumaq üçün çalışın, süstlükdən və kin-küdurətdən çəkinin.

d) Qisasçılıqdan uzaqlıq

İnsanın ictimai həyatı iki zərurət sayəsində mümkün olur: başqaları ilə ünsiyyətin zəruriliyi, digəri insanın xətadan uzaq olmaması. Əgər iki dostdan biri büdrəyib, səhvə yol verərsə, yalnız o şəxsi həyatına yox, ünsiyyətdə olduğu tərəfə də təsir göstərir. Əgər bir dost sizinlə pis rəftar edirsə, qardaşlıq və sədaqət normalarını pozursa, artıq dostluğa zidd bir yol seçmişdir. Məsələn, sizə kömək etmək əvəzində üz döndərir, hətta zərər də vurur. Belə bir insanla necə rəftar olunmalıdır? Əmirəl-möminin (ə) belə buyurur: «Ona cəza arzulama, hətta ağzına torpaq da vursa». Əgər dostunuz səhvə yol verdisə, sizə qarşı kobudluq göstərdisə, hətta çirkin bir işə bulaşdısa, dərhal qisas almaq fikrinə düşməyin. Hətta sizə pislik etdiyi zaman qəlbinizdəki intiqam hissini boğun. Ona kömək edin ki, öz səhvini başa düşsün və onu aradan qaldırmağa çalışsın. Əgər pisliyə cavab versəniz, artıq əlaqələri qırmış olarsınız. Pis işinə görə onu pis rəftarla cəzalandırmayın. İstənilən bir yolla sizi qəzəbləndirdiyi vaxt yenə də özünüzü saxlayın. Qəzəbinizi və intiqam hissinizi udun və çalışın ki, o öz səhvini başa düşüb islah etsin. Hətta ona səhvini aradan qaldırmaqda yardımçı olun.

Bu bəyan xətaya yol verilmiş dostla rəftar qaydasını açıqlayır. Aydın oldu ki, dostun xətasına xəta ilə cavab verilməməlidir. Nəzərə almalıyıq ki, uyğun buyuruqda dini dəyərlərin mövcud olduğu bir cəmiyyətdəki islami dostluqdan söhbət gedir. Bu dostluqda kimsə bilərəkdən dostuna qarşı pisliyə yol vermir. Bununla belə hər bir insanın büdrəmə ehtimalı var. Xəta baş verdiyi halda isə dosta xəta ilə cavab verilməməlidir.

Hətta bir kafirlə dostluq əlaqəniz olsa, dostluq meyarlarına riayət edin və dostluq hüquqlarını pozmayın. (Kafir dost dedikdə, islahına ümid olan kafir nəzərdə tutulur. İslamda, Əhli-beyt (ə) ilə bilərəkdən, inadkarlıqla düşmənçilik edən kafirlərlə dostluq etmək yol verilməzdir).

Bir sözlə, dostluq aləmində mərdanəlik lazımdır. İslami bir cəmiyyətdə sizinlə düşmənçiliyə keçmiş dostla dostluğu bir kənara qoyub, düşmənçilik etmək olmaz. Çünki dünyəvi məsələlərdən ötəri dostluq ayaq altına atılmamalıdır. Hətta qeyri-müsəlmana da məhəbbət göstərmək, kömək əli uzatmaq, ehsan etməyə çalışmalıyıq. Qurani-kərimdə oxuyuruq: «Pisliyi yaxşılıqla dəf et. Belə olduqda aranızda düşmənçilik olan şəxsi yaxın bir dost kimi görərsən».(Fussilət surəsi, ayə 34) Doğrudan da xoş münasibət düşmənçiliyi dostluğa çevirə bilər. Ayədən göründüyü kimi, Allah-təala aşkar şəkildə ədavəti dostluq vasitəsi ilə aradan qaldırmağa çağırır. Ədavətli rəftar edən şəxslə gözəl rəftar edin. Həzrət (ə) buyurur: «Düşməninlə ehsanla rəftar et, bu, qələbən üçün faydalıdır». Yəni sizin yaxşı rəftarınız səbəbindən düşmənlik dostluğa çevrilər. Hətta bu dostluq adi həddi aşıb, sadiqanə və səmimi bir dostluq olar. Həzrətin (ə) buyurduğu yolla insan öz düşmənlərini dosta çevirə bilər. Demək, bir şəxsdən pis rəftar görən kimi, ondan dərhal üz döndərib, düşmən damğası vurmaq olmaz. Çox ehtimal ki, aqilanə tədbirlərlə onu pis rəftardan çəkindirib, dostcasına rəftara sövq etmək mümkün olsun.

Əlbəttə, sözün canı o deyil ki, insan bütün işlərini saxlayıb, gün uzunu düşmənlərini axtarmalı və onlarla xoş rəftar etməlidir ki, düşmənliyə son qoysunlar, yox! Düşmənlik edən insanla dostcasına rəftarın şərtləri vardır. Dəyərli iş odur ki, insan öz düşməni ilə qarşılaşdıqda bu düşmənliyi dostluğa çevirməyə çalışsın. Amma bu işin şərtləri, yolları vardır və fərqli məqamlar nəzərdən qaçırılmamalıdır. Belə bir rəftarın növlərindən biri xeyirxahlıq, digəri ehsan və bəxşiş, başqa biri məhəbbətdir. Bütün bu münasibətlər düşmənin kinini aradan qaldırmaq üçündür. Qeyd etməliyik ki, bu məsələyə Quran məktəbində xüsusi əhəmiyyət verilir və bu barədə bir neçə ayə bəyan olunmuşdur. Bu ayələrdən birini xatırlayaq: «Sən pisliyi yaxşılıqla dəf et».(Möminun surəsi, ayə 96

Quranda olduğu kimi, bu ilahi vəsiyyətdə də düşmənliyin aradan qaldırılması üçün dostcasına rəftar tövsiyyə edilir. Əgər düşmənlərinizə ehsan etsəniz, məqsədinizə daha asanlıqla çatarsınız. Çünki məqsəd düşmənçiliyi aradan qaldırmaq, onun vura biləcəyi zərərlərə sədd çəkməkdir. Bu yolla düşmənçiliyi aradan qaldıra bilsək, təhlükə mənbəyi olan həmin tərəf bizə məqsədə çatmaqda yardımçı da ola bilər. Yəni öz ehsanımızla yalnız təhlükəni aradan qaldırmır, hətta müsəlmanlara xeyir gətirmiş oluruq. Demək, təhlükəni aradan qaldırmağın yollarından biri də başqalarının düşmənçiliyinə dostluqla cavab verməkdir. Yəni onların əziyyətinə öz yaxşılığımızla cavab verməli, düşmənçiliyi aradan qaldıraraq, asan yolla məqsədimizə çatmalıyıq.

Əlbəttə ki, ətrafdakı bütün insanlara bu tərzdə yanaşmaq olmaz. Bütün düşmənlərlə belə rəftar etmək mümkünsüzdür. Əxlaqi qaydaların, fiqhi və şəri hökümlərin bir çoxunda istisnalar vardır. İstisnalardan biri budur ki, bir əxlaqi göstəriş digər əxlaqi göstərişə mane olmamalıdır. Belə məqamda daha əhəmiyyətli hökmə əməl olunmalıdır. Əxlaqi göstərişlərdə də eyni qaydada seçim aparmalı oluruq. Məsələn, bəzən elə düşmənlə qarşılaşırıq ki, ona heç bir yaxşılıq təsir etmir, əksinə öz inadkarlığını artırır. Əlbəttə ki, belələri azdır. Amma unutmamalıyıq ki, yaxşılığı qiymətləndirməyi bacarmayanlar da var. Yuxarıdakı buyuruğu bu qəbil insanlara aid etmək, onların düşmənçiliyinə dostluqla cavab vermək düzgün deyil.

Beləcə, müvəhhidlər mövlası Əlinin (ə) kəlamı bu mənada anlaşılmalıdır ki, hətta İslam və Əhli-beyt (ə) düşmənlərinə ehsan edək, xeyirxahlıq göstərək. Belələrinə qarşı ən böyük xeyirxahlıq onlarla mübarizə aparıb, cəmiyyətə uzanmış bədxah əllərini kəsməkdir. Din düşmənləri ilə mübarizə və savaş onlara qarşı bir növ mərhəmətdir. Belə olduqda onlar daha az günah edir və axirət cəzaları da yüngülləşir. Demək, Həzrətin (ə) buyuruğunda inadkar və qatı düşmənlər nəzərdə tutulmamışdır.

Həzrətin (ə) buyuruğunun xülasəsi budur ki, ictimai həyatda rastlaşdığımız düşmənçiliklərə dostcasına cavab verməli və düşmənçiliyi dostluğa çevirməliyik. Belə olduqda cəmiyyət əmin-amanlıq və tərəqqiyə doğru gedir. Qisasçılıq ruhu bəşəri və İslami ruhiyyə ilə uyuşmur. Qisasçılıq cəmiyyətdə hərc-mərclik yaradır, kin-küdurəti artırır, qəbilələr və ailələr arasında ixtilaflar dərinləşir. Bir sözlə, belə bir əhvali-ruhiyyə ictimai həyatın rahatlığına qənimdir. Qisasçılığın rəvac tapdığı bir cəmiyyətə faydalı qüvvələri puça çıxaran və heç bir səmərəsi olmayan təşviş və iztirab hakimdir.

a) Qəzəbdən qorunma

Həzrəti Əli (ə) öz vəsiyyətnaməsinin davamında ictimai bəlalardan qorunma yollarını göstərir: «Bəyənilmiş əxlaqla özünü dünyadan (insanlardan) qoru». Bəli, ictimai həyatın bəlalarından qorunmaq üçün insan öz əxlaqını islah etməli, xoşrəftarlı olmalı, qəzəbini udmalıdır.

Şübhəsiz ki, ətrafdakılarla xoş rəftar əxlaqi bir qaydadır. Təkcə xoşrəftarlı insanlarla mülayim rəftar etmək tapşırılmışdır. Əksinə, uyğun tövsiyyə pisrəftarlı insanlarla münasibətdə daha işləkdir. Bu tövsiyyə əvvəlki «ona cəza arzulama» tövsiyyəsinə oxşayır. Əlbəttə ki, başqalarının pis rəftarı insanda qəzəb doğurur. Qarşı tərəfin kobud münasibəti insanın əhvalına soğan doğrayır. Bu qəbil rəftarlar müqabilində səbirli olmaq çətindir. Əgər qəzəbi udmaq çətindirsə, demək, pis rəftara mülayim cavab vermək ondan da çətindir.

Qəzəbi udmaq olduqca müşkül məsələdir. Amma bu iş çətin olduğu qədər də faydalıdır. Əgər insan ictimai zərər və təhlükələrdən amanda qalmaq istəyirsə, öz qəzəbini udmağa çalışmalı, bu işə vərdiş etməlidir. Yalnız bu yolla başqalarının pis rəftarına cavab verilsə, bir çox faydalar əldə olunar. Həzrət (ə) buyurur: «Qəzəbini az-az ud, mən axırı bundan şirin bir qurtum içmədim və ondan dadlı bir sonluq görmədim». Həzrət (ə) qəzəbin udulmasını şərbət içilməsinə oxşadır.

Sözsüz ki, içilən şeylərin hamısı eyni dadda olmur. Bəzi şeylər şərbət kimi şirin, bəziləri isə dərman kimi acıdır. Amma Əli (ə) məktəbinin davamçıları unutmamalıdırlar ki, bu məktəbin ən şirin şərbəti qəzəbin udulmasıdır.

Əliyə (ə) ardıcıl olmaq istəyənlər öz mövlalarının öyüdünü aram-aram təcrübədən keçirməlidirlər. Əli (ə) davamçısı hökmən özünü bu xislətlə bəzəməlidir. Əgər başqalarının yersiz hərəkətləri qarşısında qəzəbimizi uda bilsək, nəsibimiz elə bir şadlıq və ləzzət olacaq ki, əgər bizi qəzəbləndirən şəxsə ən sərt şəkildə cavab versəydik, belə bir şadlıq və ləzzət duymazdıq.

Digər bir tərəfdən pis rəftarla cavab verməyin də öz bəlaları var. Hər pis rəftara pis cavab versəniz, bir çox problemlərlə üzləşə bilərsiniz. Qəzəbi udmaq zahirən çox çətin olsa da, onun böyük ləzzətləri vardır. Pisliyə qəzəblə cavab verməyin nəticəsini səbrlə cavab verməyin nəticəsi ilə müqayisə etməyə dəyməz. Bu iki fərqli əməlin olduqca fərqli nəticələri vardır. Qəzəbini uda bilən insan misilsiz bir ləzzət duyur. Hansı ki, qəzəbə qəzəblə cavab verməyin sonluğu olduqca acı ola bilər. Həzrət (ə) nəzərimizə çatdırır ki, buyurduğu öyüdlər sadəcə əxlaqi bir nəsihət deyil. Bu münasibətlərin şəxsən təcrübədən keçirildiyi nəzərimizə çatdırılır. Həzrət (ə) «bundan şirin bir qurtum içmədim» deməklə, öz şəxsi təcrübəsinə istinad edir. Belə bir üsulda müraciət insanı həvəsləndirir ki, sən də bunu təcrübədən keçir və ləzzətini duy.

b) Dostluq əlaqələrinin qorunması

İctimai həyatda şübhələrin yaranması adi bir haldır. İnsan öz ətrafındakılarda, hətta dostlarında şübhəli rəftarlar müşahidə edirsə, bu şübhələr ictimai həyatın bir növ zərurətlərindəndir. Şübhəli rəftarları müşahidə edən hər bir insan qarşı tərəf haqqında pis fikirə düşüb bədbin olarsa və bu şübhələr əsasında hərəkət edərsə, cəmiyyətdəki bütün dostluq əlaqələri qırılar. Şübhələr əsasında hərəkət edilsə, dost və yoldaş tapmaq problemə çevrilər. Çünki insan daim şübhəli hallarla üzbəüzdür və belə şübhələrin yaranması üçün daim şərait vardır. Hansı ki, ictimai rabitələrdə, ətrafdakılarla ünsiyyətdə qarşı tərəfin düzgün və xoş niyyətlə hərəkət etdiyi əsas götürülməlidir. Hətta qarşı tərəfdən şübhəli hərəkətlər müşahidə etdikdə bu hərəkətləri düzgün saymalı, yaxşılığa yozmalıyıq. İnsan imkan daxilində cəmiyyətin bütün üzvlərinin hərəkətlərini müsbət qəbul etməlidir. Şübhəyə düşdükdə dostluq əlaqəsini kəsməyin, bədbin olmayın, əksinə vəziyyəti diqqətlə araşıdırıb, həqiqəti tapmağa çalışın. Hətta məlum olsa ki, qarşı tərəf səhvə yol verib və məqsədi pislik olub, yenə də ona pisliklə cavab verməyin. Qarşı tərəfin səhvini düzəltməyə çalışın.