Söhbətin mövzusu Əmirəl-mömininin (ə) öz ömrünün sonunda övladı imam Həsənə (ə) vəsiyyətidir. Vəsiyyətnamənin müqəddiməsində onun qısa məzmunu verilmişdir. Bəzi yazıçılar kitabın əvvəlində əsərin qısa məzmununu verirlər. Həzrət Əli (ə) də bu yolla getmişdir. Vəsiyyətnamənin xülasəsindəki bəzi cümlələri şərh etdik. İndi bu şərhi davam etdiririk.

Vəsiyyətin bu hissəsində əsas mövzu insan qəlbidir. Çünki insanın islahı, tərbiyəsi onun qəlbinin islahından, tərbiyəsindən ibarətdir. Əslində insanlıq sırf qəlblə bağlı bir həqiqətdir. Allaha yaxınlaşmaq istəyən insan hədəfə doğru qəlb yolu ilə hərəkət etməlidir. Paklanmaq istəyən insan öncə qəlbini paklamalıdır. İnsan həyatında əsas rol oynayan məhz onun qəlbidir.

Əgər "yön” sözünü düzgün seçmiş olsaq, deyə bilərik ki, insan müxtəlif yönlərə malik bir vücuddur. O, ruh və bədəndən ibarətdir. Ruhun da özünəməxsus keyfiyyətləri və mərtəbələri vardır. Bəzi mərtəbələr, belə demək olarsa, uzununa, bəzi mərtəbələr isə eninədir. İnsana "dərk etmək”, "tanımaq”, "sevmək” kimi müxtəlif keyfiyyətlər aid edilir.

İnsana aid edilənləri üç hissəyə bölmək olar:

a) Bədənə aid olan işlər; məsələn, əzələlər və sinirlər vasitəsi ilə icra olan hərəkətlər. Bu işlər çox vaxt ona görə ruha aid edilir ki, hərəkətverici qüvvə ruhdur. Amma amil ruh olsa da, əməl bədəndə zahir olur.

b) Agahlıq, tanıma, bilmə, anlama kimi işlər; olsun ki, "elm” kəlməsi deyilənləri daha ümumi şəkildə ifadə edir. "Hüzuri” və "hüsuli” olan bu bilikləri də ruhumuza aid edirik.

v) Digər bir qrupu meyllər, səylər təşkil edir. Psixologiyada bu işlər meyllər, hisslər, təsirlər kimi qruplara ayrılır. Məsələn: qorxu, ümid, məhəbbət, eşq, kin, ədavət, şadlıq, hüzn və s. Bu qrupdan olanları elmin eyni saymaq olmaz. Amma onlar idrak yolu ilə gerçəkləşir. Məsələn, qorxu elm deyil. Amma idrak gücü ilə həyata keçir. Yəni insan qorxduğu vaxt bilir ki, qorxur. Sevdiyi vaxt bilir ki, sevir. Sözsüz ki, elm və agahlığın da mərtəbələri var. Amma bütün mərtəbələrdə idrak rol oynayır.

Beləcə, deyə bilərik ki, ruha aid olan işlər baxış və münasibətdən, meyllərdən və ruhun bədəndə hərəkətə gətirdiyi rəftardan ibarətdir. Bu rəftarların qəlbə aidiyyatı yoxdur. Qəlbin bədəni inkişaf etdirməsi barədə nə ayə, nə də rəvayət vardır. Bədəndə baş verənlər ruha aid edilir. Amma münasibətlər və meyllər qəlbə aiddir. Qurani-kərimdə "qəlb nə gördüsə, doğru gördü”("Nəcm”, ayə 11), buyurulur. Bu şühudi, hüzuri, batini bir elmdir. Demək, qəlb elmə malikdir. Həzrət Əli (ə) "qəlb Allahı görür”("Nəhcül-bəlağə”, xütbə 178), buyurur. Qəlbin bu elmi, biliyi hüzuri, şühudi elmdir.

Amma meyllərin və hisslərin qəlbə aid edilməsinə heç bir irad yoxdur. Qurani-kərimdə belə işlərin qəlbə aid edilməsi ilə tez-tez qarşılaşırıq. Gündəlik həyatda "qəlbim istəyir”, "qəlbim şaddır” kimi sözlər çox işlənir. Beləcə, qəlb iki fərqli cəhətə, yönə malikdir:

1. Elm və idrak yönü;

2. Meyl və istək yönü. Bilik və tanıma kimi işlər qəlbə aid edildiyi kimi, məhəbbət və nifrət kimi meyllər də ona ünvanlanır.

Yuxarıda deyilənlərə əsasən, qəlb iki fərqli həqiqətə malik mövcuddur. Başqa sözlə, qəlb həm iş görür, həm də onda halətlər yaranır. Bir sözlə, o həm təsirlənir, həm də təsirləndirir. Məsələn, göz görmək üçün yaradılmışdır. Əgər görmürsə, demək, kordur. Qəlb də müəyyən şeyləri görməli, eşitməli, müxtəlif halətlərə düşməli və onda müəyyən işlər baş verməlidir. O, bəzi şeyləri sevməli, bəzi şeylərə isə nifrət etməlidir. Qəlbdə meyllər və münasibətlər olmalıdır. Bütün bunlar yerindədirsə, qəlb sağlamdır. Qurani-kərim belə qəlbi "sağlam, saf qəlb” adlandırır.("Şüəra”, ayə 88-89) Amma zəruri biliklərdən məhrum olub, səhvə düçar olan, aramlığını itirən, qorxmalı olduğu halda qorxmayan qəlb xəstədir. Qurani-kərimdə belə qəlb "xəstə qəlb” hesab olunur.("Bəqərə”, ayə 10) Bu baxımdan qəlb elə ruhdur. Onun idrakı, meylləri, istəkləri vardır.

Qəlbə aid olan hal və sifətlər ikiqütblüdür. Bir qütbdə sağlam, digər qütbdə xəstə qəlbə xas əlamətlər durur. Qurani-kərimdə buyurulur: "Biz ona şer öyrətmədik, bu ona yaraşmaz. Ona vəhy olunan yalnız zikr və aşkar Qurandır. Onunla ağıl və bəsirət sahiblərini qorxutsun, kafirlər haqqında deyilənlər gerçək olsun.”(Yasin”, ayə 69-70) Quran və peyğəmbərlərin dəvəti yalnız diri qəlblərə təsir edə bilir. Allah-təala buyurur: "Şübhəsiz ki, ölülərə eşitdirə bilməzsən.”("Rum”, ayə 52) Qəlbi ölmüş insan heç nəyi dərk etmir, dinin qorxutmaları ona təsirsiz olur. Xəstəliyin sonu ölüm və fənadır. Xəstələnmiş insan müalicə olunmazsa, onun ölümü labüddür. Qəlb də xəstələndikdə müalicə olunmazsa, öləsidir.

Tələb olunan budur ki, qəlb diri saxlanılsın. Qəlbin ölümü insan üçün olduqca böyük fəlakətdir. Amma qarşımızdakı vəsiyyətnamədə qəlbin həm dirildilməsi, həm də öldürülməsi tapşırılır: "Qəlbini moizə və nəsihətlə dirilt, zöhd və pəhrizlə öldür.” Məgər qəlbin öldürülməsi də yaxşı bir iş ola bilərmi? Bəli, bəyənilməyən həyat tərzinin ölümü çox yaxşı işdir. İnsan qəlbi ikiüzlü sikkə kimidir. Onun bir üzünə baxmaq üçün o biri üzünü qapamalısan. Qəlbə aid olan meyl və istəklər həm ilahi ola bilər, həm də heyvani. İnsanı kamala aparan meyllər ilahi, onu alçaldan meyllər heyvanidir. Heyvani şəhvətlər, şeytani istəklər, insanı uçuruma sürükləyən əmmarə nəfs hökmən öldürülməlidir. Bu meyllərin öldürülməsinə, əmmarə nəfsin insana hakim olmasına yol verilməməlidir. Bu meyllər hökmən öldürülməlidir. Əks-təqdirdə insanın tərəqqisinin qarşısı alınacaqdır. Əslində həmin meylləri öldürmək yox, kamilləşmə istiqamətinə yönəltmək lazımdır. Onlardan təkamül məqsədi ilə istifadə olunmalıdır. Əgər insan öz heyvani istəklərini doyurmaq üçün ifrata varsa, bir çox başqa mənfi qüvvələr də canlanacaq, insanı oda çəkəcək. Ona görə də bu meyllər söndürülməlidir. Həzrət (ə) "qəlbi öldür” deyərkən məqsədi qəlbdəki heyvani hisslərin öldürülməsi olmuşdur.

Biz həyat dedikdə hərəkət və fəaliyyət nəzərdə tuturuq. Dirilik nəzərimizdə nəfəs almaq kimi canlanır. Bir canlı dayanıb, nəfəs dərmədikdə onu ölmüş hesab edirik. Amma qəlbin diriliyi dedikdə xüsusi bir fəallıq nəzərdə tuturuq. Demək, bəzi fəaliyyətlər nəinki dirilik sayılmır, hətta həmin fəaliyyətlərə görə qəlb ölü hesab olunur. Yalnız insanın kamilliyinə xidmət edən fəaliyyətlər dirilik nişanəsidir. Şəhvət odundan hərəkətə gələn fəaliyyətlər isə hökmən buxovlanmalı, məhv edilməlidir.

Qəlbin dirilik və ölülüyündən danışdıqdan sonra bu işin hansı yolla həyata keçməsini bilmək faydalı olardı. Qəlb hansı yolla dirilə bilər, heyvani hisslər hansı yolla aradan qalxar? Bu məqsədlərə necə çatmaq olar?

Həzrət Əmirəl-mömininin (ə) moizəsindən məlum olur ki, insan qəlbi həyat və ölümə malikdir. Bu qəlbdə bəzi fəaliyyətlərin həyatı, bəzi fəaliyyətlərinsə ölümü faydalı hesab olunur. Qəlbin faydalı həyatı onda ilahi meyllərin hökmranlığından ibarətdir. Qəlbin faydalı ölümü isə ondakı heyvani meyllərin məhvidir. Bəs faydalı həyat və ölümə necə nail olmaq mümkündür? Eləcə də, zərərli həyat və ölümdən necə yaxa qurtarmaq olar?

Həzrət (ə) qəlbin dirildilməsi üçün belə tövsiyyə edir: "Qəlbini moizə və nəsihətlə dirilt". Bəli, qəlbin diriliyinə nail olmaq üçün ən yaxşı yol moizə dinləmək və nəsihətamiz kitablar oxumaqdır. Məsələn, Qurani-kərimdən, Peyğəmbər (s) və Əhli-beytin (ə) moizələrindən istifadə olunmalıdır. İnsan özü də özünü moizə edə bilər. Hər bir şəxs ilahi nəsihətləri xatırlayaraq öz nəsihətçisi, vaizi ola bilər. Moizələri dinləmək, oxumaq, xatırlamaq vasitəsi ilə qəlb dirilə bilər. Bütün bunları asanlıqla təcrübədən keçirmək olar. Moizələrdən faydalanan insan öz daxilində müsbət meyllərin oyandığını hiss edir. Məsələn, tənbəllik səbəbindən nafilə namazı qılmayan insan bu mövzuda moizə dinlədikdən sonra həmin ibadətə həvəslənir. Moizədən qabaq televizor qarşısında oturub, vaxtını faydasız filmlərə baxmaqla keçirməyi üstün tutan adam moizədən sonra Quran oxumağa, ibadətə üstünlük verir. Moizədən əvvəl axirət barədə düşünməyən insan moizədən sonra uyğun movzuya maraq göstərir, mütaliə etməyə çalışır. Çünki moizədən qabaq onun qəlbi ölü idi, müsbət meyllər yatmışdır, amma moizə meylləri hərəkətə gətirdi, qəlb canlandı.

Bəli, moizə ölü qəlbi dirildi bilər. Yəni moizə insan qəlbini lazım olan istiqamətə yönəldir, müsbət meylləri hərəkətə gətirir. Bəzən də yaş həddi, fizioloji amillər və digər təbii vasitələr insandakı heyvani hissləri gücləndirir. Nəticədə insan elm və bilikdən, ibadətdən uzaqlaşır. Bəzən isə xarici amillər insanı uyğun istiqamətə meylləndirir. Məsələn, bəzi səhnələrin seyri, bəzi söhbətlərin dinlənilməsi uyğun meylləri gücləndirir. Mənfi meyllərin güclənməsi ehtimalı gənclərdə daha çoxdur. Pisliyə meylli gəncin də qəlbi diridir. Amma bu dirilik şeytana doğru hərəkətin fəallığından ibarətdir. Belə bir diriliyə son qoyulmalıdır. Bəs bu alovu necə söndürmək olar? Həzrət (ə) yol göstərir: "...zöhd və pəhrizlə öldür". Bəli, insan maddi ləzzətlərə təslim olmamalıdır. Təhrikedici qidalar qəbul edən, səhnələrə baxan, söhbətlər dinləyən insanın qəlbində şeytani əhval yaranır. Bu meyllərə nəzarət olunmalı, hədd qoyulmalıdır. Mənfi əhvaldan qurtarmaq istəyən şəxs yol tapmalıdır. Mənfi meylə səbəb varsa, təbii ki, o, hərəkətə gəlməlidir. Ona görə də səbəblə mübarizə aparmaq lazım gəlir. Gənclərin fiziki və psixoloji durumundan asılı olaraq, xüsusi ilə böhran dövründə olanlar arasında mənfi meyllərin fəallığı üçün şərait daha münasibdir. Dünyəvi ləzzətlərlə mübarizə yolu çoxdur. Oruc tutmaq, ibadət, ilahi dəyərlər haqqında düşüncə dünya ləzzətlərinə marağı azaldır.

Deyilənlərdən məlum oldu ki, insanı Allaha, mənəviyyata, kamilliyə doğru istiqamətləndirən həyat qəlb üçün müsbət sayılır. İnsan vücudunda belə müsbət fəallıq varsa, onun qəlbi diridir. Belə bir fəallıq əldə etmək üçün ən münasib yol moizədir. İnsanı axirət və axirət dəyərlərinə həvəsləndirmək üçün moizə müstəsna rol oynayır. Heyvani şəhvətlərin, meyllərin cilovlanmasından ibarət olan qəlb ölümü isə zöhd və pəhriz vasitəsi ilə əldə oluna bilər.

Vəsiyyətin davamında Həzrət Əli (ə) qəlb üçün iki müsbət hal və bu halların əldə edilmə yolunu göstərir: "...Yəqinliklə gücləndir, hikmətlə işıqlandır.” Hər bir üzv və amil yalnız tələb olunan şərtlər ödəndikdə öz işini lazımınca yerinə yetirə bilir. Bu amil həm bitki və heyvanlara, həm də insanlara münasibətdə özünü doğruldur. Məsələn, bədən lazımınca inkişaf etmişdirsə, insan bir çox istəklərini həyata keçirməyə qadir olur. Qəlb də belədir. O, yalnız o vaxt istəyinə çata bilir ki, güclü olsun. Göstərdiyi səylərdən asılı olmayaraq, istəyini gerçəkləşdirə bilməyən qəlb zəifdir. Allah-təala insana məhz istəklərini həyata keçirə bilməsi üçün qəlb əta etmişdir.

Bəs qəlbi hansı yolla gücləndirmək olar? Qeyd etdik ki, insan ruhu iki baxımdan diqqəti cəlb edir: elm və agahlıq yönü; meyl və istək yönü. Ruhun dərk, elm və agahlıq yönü daha maraqlıdır.

Qəlbin elmi yönü yəqinlik vasitəsi ilə güclənir. Zəruri bilikləri qazana bilən, taleyüklü etiqadi mətləbləri qavraya bilən qəlb güclüdür. Elmi yəqinliyə malik olmayan, şəkk-şübhələr içində vurnuxan qəlb isə zəifdir. Qəlb istənilən məqama yüksəlmək üçün yəqinlik dərəcəsinə çatmalıdır. Yəqinliyə çatmamış qəlb insanı həlak edəsidir.

Qəlbini gücləndirmək istəyən insan yəqinlik əldə etməlidir. Öz mərifətinə biganə olan şəxsin qəlbi zəifliyə məhkumdur. Allaha, axirətə, digər zəruri etiqadi məsələlərə münasibətdə özündə zəiflik hiss edən insan aram dayanmamalıdır. O, yəqinliyə çatanadək çalışmalıdır. Bu istiqamətdə fəaliyyət göstərməyən qəlb günbəgün zəifləyir, nəhayət, insan süquta uğrayır. Bədən də belədir. Bir üzvü fəaliyyətdən düşmüş orqanizm daim zəifləyir. Məsələn, bir neçə il bağlı qalmış göz görmə qabiliyyətini itirir. Bir gözü zəifləmiş adama məsləhət görülür ki, güclü gözünü bir müddət bağlasın. Bir sözlə, fəaliyyət göstərməyən istənilən orqan gücünü itirir. Qəlbi gücləndirmək üçün də onun çalışdırılması, dəlillər vasitəsi ilə yəqinlik əldə olunması zəruridir.

Yəqinlik əldə etmək üçün çox yol var. Bu yollardan biri əqli dəlillərlə silahlanmaqdır. Şübhədə olan insan biganə qalmamalı, möhkəm dəlillər əldə etməklə yəqinliyə çatmalıdır. Yəqinliyi olmayan bütün insanlar problemlərlə üzbəüzdürlər. Qəlb zəifliyinin səbəbi tapılmalı və bu xəstəlik dərhal müalicə olmalıdır. Allah-təala bu məqsədlə yollar müəyyənləşdirmiş və şəkk-şübhəyə aparan işləri qadağan etmişdir. Qurani-kərimdə buyurulur:

Allah-təala həmin məqsədə aparan yolu da müəyyənləşdirmişdir. Güclü qəlb istəyiriksə, yəqinlik əldə etmək üçün çalışmalıyıq.

İstənilən bir orqanizm qida maddələri ilə təmin olunduqda onun kamilliyi artır. Yəni yeni bir hal yaranır və bu hal orqanizmin yeni güc əldə etməsinə səbəb olur. Qəlb də orqanizm kimi qidaya ehtiyaclıdır. Yəqinlik bir növ qəlbin qidasıdır. Cəhalət girdabında çobalayan qəlb zəifləyir və bir gün məhv olur.

Qəlbin vəzifələrindən biri yəqinliyə aparan elmlər əldə etməkdir. Bu istiqamətdə çalışan qəlb güclənir. Bütün qüvvələr iş vasitəsi ilə gücləndiyi kimi, qəlb də müsbət fəaliyyətlər vasitəsi ilə güclənir. Amma qəlb öz xüsusi qidasını qəbul etməlidir. Bəzi qidalar orqanizmə zərərli olduğu kimi, qəlb üçün də arzuolunmaz qidalar vardır. Qəlb mənəvi qidalar vasitəsi ilə güclənir, onun dərki, elmi, mərifəti və yəqinliyi artır.

Digər bir tərəfdən, qəlbin necə qüvvətləndirilməsi sualına vəsiyyətin növbəti cümləsi cavab ola bilər: "və nəvvirtu bilhikməti” ("hikmətlə işıqlandır”). Demək olar ki, əksər ayələrdə və rəvayətlərdə hikmət deyilərkən əməli hikmət, əməli maarif nəzərdə tutulur. Amma əvvəlki "yəqinliklə gücləndir”) tövsiyyəsində nəzəri maarifdən danışılırdı. Əməli hikmət dedikdə insanın əməlində zahir olan yəqinliklər nəzərdə tutulur. Nəzəri hikmət isə insanın qəlbini gücləndirən həqiqi etiqadlardan ibarətdir. Şəkk vəziyyətində qalıb, həqiqətlərin qəbulunda tərəddüd edən qəlb zəifdir. Şübhə küləkləri bu qəlbi daim titrədir. Amma yəqinliyin daxil olduğu qəlb sabitdir və küləklər qarşısında dözümlüdür. Yəni heç bir şəkk-şübhə bu qəlbi titrədə bilmir. Çünki bu qəlb yəqinlik maarifi ilə möhkəmlənmişdir. Şəkkə düşən qəlb isə zərif budaq tək yüngül mehin də təsirindən hərəkətə gəlir. Şübhələr qarşısında möhkəm dayanacaq, süstləşməyəcək, iztirab keçirməyəcək qəlb istəyiriksə, yəqinlik əldə etməliyik.

Qəlbin digər bir sifəti onun işıqlı və ya qaranlıq olmasıdır. Əməli və nəzəri hikmətdən məhrum olan qəlb qaranlıqdır. Bu qəlb nə edəcəyini, nəyə inanacağını bilmir. Qəlbi işıqlandırmaq üçün hikmət qazanmaq lazımdır. Onu işıqlandırmaq üçün hikmətə ehtiyac var. Qəlb həm möhkəm, həm də nurani olmalıdır. Çünki bəzən qəlb möhkəm olsa da, yol qaranlıq olduğundan hərəkət edə bilmir.

Quran ayələri və rəvayətlərdə, adətən, əməli hikmət kimi nəzərdə tutulan hikmət yolu işıqlandırır. Əməli hikmətdən faydalanan insan nə etməli olduğunu bilir. Amma qəlb nə qədər güclü olsa da, qaranlıqda qaldıqda hansı sifətlərə yiyələnməli olduğunu bilmir.

Bəli, qəlb nəzəri maariflə güclənir və şübhə tufanı onu yerindən oynada bilmir. Əməli hikmət sayəsində yol işıqlanır, qaranlıq sədlər aradan qalxır. "Qəvvihi bil-yəqini” tövsiyyəsi yəqinliyin qəlbə faydasını təsdiqləyir. "Nəvvirhu bil-hikməti” tövsiyyəsi isə əməli hikmətin qaranlığı yardığını sübuta yetirir. Quran ayələri müsbət rəftar dəlili kimi nuru tanıtdırır. Allah-təala buyurur: "Öldüyü halda diriltdiyimiz və xalq arasında dolanması üçün nur verdiyimiz kəs qaranlıqda qərq olub, ondan çıxa bilməyən kəs kimi ola bilərmi? Bu həmin nurdur ki, insan onun vasitəsi ilə cəmiyyətdə hərəkət edir. Demək, insan nura möhtacdır və bu nur təqva (pəhriz) sayəsində əldə olunur. Digər bir ayədə buyurulur: "Ey iman gətirənlər, Allahdan qorxun (təqvalı olun) və Onun rəsuluna iman gətirin ki, Allah öz mərhəmətindən sizə iki pay nəsib etsin: yol ketməyiniz üçün sizə nur əta etsin və sizi bağışlasın.”(Hədid”, ayə 28

 )Həzrət Əli (ə) "hikmət vasitəsi ilə qəlbinizi işıqlandırın” buyurduqda əməli hikməti nəzərdə tutur. İnsanı düzgün rəftara sövq edən əməli hikmətdir.

Əlbəttə ki, Əhli-beyt (ə) buyuruqlarının əhatə dairəsi sonsuzdur. İnsan düşüncəsi bu dərinliyi dərk etməkdə acizdir. Məsum imamların (ə) buyuruqlarının nurundan imkan daxilində çox istifadə olunmalıdır.