Peyğəmbəri-əkrəmin (s) öncəki bəhslərdə təhlil olunan ümdə nəsihətləri üç mehvər ətrafında dolanırdı:

1. Dünya məhəbbəti və ona bağlılıqdan pəhriz etmək;

2. Allahı zikr etməyə təşviq;

3. Xüzu`, xüşu` və Allah xofu ilə axıdılan göz yaşı.

Hədisin bu bölümündə Həzrət (s) yenidən Allah qorxusu ilə ağlamağın və ya Ona qovuşmaq şövqü ilə axıdılan göz yaşının əhəmiyyətindən bəhs edir. Həmçinin, axirətə diqqətli olmaq, dünyadan üzülüşmək, batini təmizlik və riyadan çəkinməyin əhəmiyyəti haqqında danışır.

«Ey Əbuzər! Pərvərdigar mənə xəbər verdi ki, and olsun izzət və cəlalıma, abidlər ağlamağın savabının nə olduğunu bilməyəcəklər. (Axirət üçün) göz yaşı axıdan kəsə, behiştin ən yüksək mərtəbəsində qəsr ucaldaram və heç kimi (onun bu mükafatına) şərik qoşmaram».

İşarə edildiyi kimi, Peyğəmbərin (s) tövsiyə etdiyi ağlamaq, Allah xofu və ya Onun vüsalının şövqü ilə olan ağlamaqdır. Düzdür ki, bu iki növ ağlamaq Allaha diqqətin yönəlməsində və insanın oyanışında həyati rola malikdir, lakin Allah vüsalının şövqü ilə olan ağlamaq daha üstün və dərin mərifətlə yanaşı olduğu üçün hər kəs ona nail ola bilmir. Ancaq kiçik bir dəstə, o cümlədən məsumlar (ə) bu mərifətə çatırlar.

Övliyaların və məsumların Allaha aşiqliyi və vurğunluğu, həmçinin, aşiq üçün öz məşuqundan ayrı düşüb fəraqda olmaqdan daha artıq bir dərd olmadığını nəzərə alaraq, imamlardan (ə) gəlib çatan dualara diqqət yetirdikdə bizə daha aydın olur ki, onlar fərağın dərdindən necə nalə çəkir və məşuqlarının vüsalının şövqündən necə yanırmışlar.

Həzrət Əli (ə) və həmçinin imam Səccaddan (ə) gəlib çatmış duaların özü, Əhli-beytin (ə) Allah dərgahına olan sonsuz eşqlərinə bir nümunədir. Bu dualara diqqət yetirdikdə, məsumlarımızın sahili görünməz mərifət dəryalarının kiçik bir hövzəsi bizlərə də aydın olur. Bu elə bir mərifətdir ki, onun sayəsində pak imamlarımız bir an da olsa Allahı unudub qəflətə düşməmişlər. Allahı hər şeydən üstün, hər bir şeyi onun qüdrət əlində gördükləri üçün ancaq Ona aşiq idilər və daxillərində olan bu şeyda onların bütün rahatlıqlarını, qərarlarını, əllərindən almışdı. Onların dua və münacatları eşqlərin hansı zirvədə qanad çaldıqlarını açıq bəyan edir.

Əli (ə) Kumeyl duasında məhbubuna qovuşmaq üçün hansı şövqlə çırpındığını biruzə verir və bu sirrin üzərindən pərdə götürür. Onun fərağına səbir etməyi, Onun əzabına dözməkdən daha çətin görür və Allaha xitab edərək belə deyir: «Ey Allahım, Mövlam, Ağam! Deyək ki, Sənin əzabına səbir etdim, bəs fərağına necə dözəcəyəm?!».

Allahdan ayrı düşdüyü halda, hansı narahatlığı keçirəcəyinin bəyanının davamında deyir: «İzzət və cəlalına and olsun, ey Mövlam və Ağam! Əgər məni cəhənnəmə bu dilimlə (danışan halda) göndərsən, cəhənnəm əhli arasında nalə çəkib, fəryad qoparacağam, məhbubunu əlindən verənlər kimi sənin fərağının dərdindən ağlayıb, sızlayacağam».

İmam Səccad (ə) Əbu Həmzeyi Somalinin duasında buyurur: «Mən bu gün-sabah etməklə, uzun-uzadı arzulara qapılmaqla öz ömrümü hədər etdim. İndi elə yerə gəlib çatmışam ki, öz nəfsimi islah etməkdən tamamilə ümidimi üzmüşəm. Görəsən, məndən də bədbəxt, qarabəxt adam tapılarmı? Vay! Əgər mən bu halımla qəbrə yollanası olsam, neyləyəcəyəm? Qəbir evindən özümə heç bir şey hazırlamamışam, yaxşı, saleh əməllərimlə ora xalılar döşəmişəm. Niyə də ağlamayım?! Başıma nə gələcəyini bilmirəm, indi nəfsim məni aldadır, başımın üstündə məkr və hiylə küləkləri əsir, ölümün qanadları başımın üstə kölgə salmışdır».

Ağlamaq insan qəlbini rəzilət və əxlaqi küdurətlərdən təmizləməsinə görədir ki, Peyğəmbər (s) buyurur:

«Ağlamağa görə nəzərdə tutulan fəzilət və bəxşiş heç bir şey üçün nəzərdə tutulmayıbdır. Göz yaşı axıdanların çatdığı məqama başqaları, hətta ibadət etməklə belə çata bilmirlər».

Əbuzər ən zirək və uzaqgörən adam haqqında sual edir və Peyğəmbər (s) cavabında buyurur:

«Ən zirək adam o kəsdir ki, başqalarından daha öncə ölüm haqqında düşünsün və özünü hamıdan tez ölümə hazırlasın».

Yolunu müəyyənləşdirmiş insan zirək və gözüaçıq olarsa, həmişə diqqəti hədəfdə olacaqdır və səy edəcək ki, məqsədə daha tez çatsın. Tutduğu yolda hədəfindən qəflətə düşən şəxs, heyrətdə qalıb çaşqınlıq içində vurnuxacaq, məqsədə salamat çatmayacaqdır. Əsas məqsədin nə olduğunu bilən və dünyanın axirətə çatmaq üçün bir vasitə olduğunu dərk etmiş adamı maddi cazibələr aldada bilmir. Belə adam daim ölümü xatırlayır və özünü o gün üçün hazırlayır. Buna görə də, ölümü yetişdiyi zaman Allah dərgahına əlidolu gedir. Amma hədəflərini itirmiş insanlar axirətə azuqə toplaya bilmirlər və səfər ləvazimatı olmadan, uzun bir yola qədəm qoymaq olduqca qorxulu bir işdir.

Peyğəmbəri-əkrəm (s) hədisin davamında buyurur:

«Ey Əbuzər! Nur ürəyə daxil olanda, ürək açılıb genişlənir».

Başlanğıcda ürəklər qaranlıq olur. Allah öz nurunu mərhəmət etdiyi zaman ürəklər həmin nuru cəzb edirlər. Həmin nur ürəklərdə qərar tutduğu zaman ürəklərin tutumu artıb genişlənir. Məqulun məhsusa (dərk edilənin hiss edilənə) bənzədilməsi kimi ki, quru və boş su tuluğuna su tökdükdə, islanıb genişlənir və ya şarı üfürdükcə, həcmi artıb genişlənir. Ürək də ilahi nurla genişlənir və tutumu artır.((Ürək dedikdə, sinədə yerləşən, sənubəri şəklində olan bədən üzvü nəzərdə tutulmur. Burada məqsəd onun mənəvi mahiyyətidir, ürək və qəlb imanın sığınacağıdır).)

Bəlkə də, Rəsuləllahın (s) demək istədiyi budur ki, ölümü çox yada salıb onun gəlişinə hazır olmaq, insanın qəlbinin çırağını işıqlı saxlayır və ölümü yada salmağın təsirindən insanın ruhunda nur icad olur ki, onun pak fitrətinin günahın zülmətinə bulaşmasının qarşısını alır. Həmin nurun təsiri nəticəsindədir ki, - Həzrətin (s) təbiri ilə desək - insanın qəlbi genişlənib, tutumu artır. Bu mənada ki, dünyanın dar və məhdud çərçivəsini aşıb genişliyə qovuşur, sonsuz və əbədi aləmə üz tutur.

Belə bir halın dərki Əbuzər üçün hissedilməz olduğu üçün - çünki bu iş hiss ediləsi bir şey deyil ki, hiss orqanları ilə ona yol tapasan - Peyğəmbərdən (s) qəlbin genişliyinin nişanələrini soruşur. Həzrət (s) cavabında bu halın üç nişanəsini göstərir:

1. Qəlbin genişlənməsinə dəlalət edən ilk əlamət, onun axirətə meyl salmasıdır;

Bu mənada ki, insan fani və keçici dünyaya göz yumub, əbədi axirətə göz diksin. Rəhmətlik Rağib İsfəhani «inabət» (انابة) sözünün mənası barədə verdiyi açıqlamada buyurur: «Allaha tərəf inabət, tövbə və saleh əməl vasitəsilə Ona tərəf qayıdış mənasındadır».

2. Qəlbin genişliyinin ikinci nişanəsi, aldadıcı dünyadan kənarlaşmaqdır.

Mömin diqqəti axirətin əbədi dünyasına yönəltdiyi zaman dar və maddi aləm onun ürəyini sıxmağa başlayır. Buna görə də, ürək tellərini dünyadan qırıb, bu aləmdən köçəcəyi günə hazırlaşır.((«Təcafi», dünya bəndlərindən qurtulmaq mənasındadır. Necə ki, namaz qılan şəxs namazdan durmaq istəyərkən yerdən üzlüşdüyü zaman, əl və ayaq barmaqları ilə yerə təkiyə verdiyi hala «təcafi» halı deyirlər).)

«Darul-ğürur» (qürur sarayı) dünyanın Quran və rəvayətlərdə zikr olunan adlarından biridir. «Ğürur», aldatmaq və kələk gəlmək mənasındadır. Dünyanın bər-bəzəyi insanı aldadıb özünə məftun etdiyi üçün ona «darul-ğürur» (qürur evi), yəni «aldadıcı məkan» deyirlər. Dünyanın aldadıcı olmasının izahında Əllamə Təbatəbai (r.ə.) buyururdu: «İnsanın fitri bir tələbi var. Yəni insan fitrətinin itirdiyi, ayrı düşdüyü bir şey var və insan daim ona çatmaq üçün çarpışır və çalışır. Onun əsas hədəfi Allaha qovuşmaqdır».

Başqa bir təbirlə desək, onun fitri axtarışı mütləq kamala çatmaqdır. Baxmayaraq ki, onun özü bundan xəbərsizdir, amma xəbəri olmadan mütləq kamala doğru hərəkətdədir. Bə`zən o, əsas hədəfini itirir və səhv olaraq dünyanı ali hədəf sanır. Həqiqətdə, dünyanın bər-bəzəyinə aldanıb onu özünün itirdiyi şey, itkisi güman edir. Yəni dünya özünü həqiqi tələb olunan itki və son hədəf kimi insana təqdim edir. Nəticədə insan uzun zəhmətdən sonra dünyaya çatır və görür ki, bu onun axtardığı şey deyilmiş və onun mənəvi ehtiyaclarını ödəmir.

Bu baxımdan dünyanı sü`ni əmziyə bənzətmək olar ki, uşaq acıb süd istədikdə, onu uşağa verirlər. Hər şeydən xəbərsiz uşaq da əmziyi ana döşü zənn edib, əmməyə başlayır və nəhayətdə hiss edir ki, boş əmzik onu doyurmur.

Bəli, dünya göz qarşısında canlanan ilğıma bənzəyir. İnsanın həqiqi tələbi, ilahi dərgahdan süzülən həyat suyudur ki, onun fitrətinə can verir. Baxmayaraq ki, dünya özünü həqiqi tələb kimi qələmə verir. Məsələn, hərdən özünü ev, maşın vasitəsilə cilvələndirir, hərdən də ləzzətlər və digər cazibələrlə nümayiş etdirir. Lakin bilmək lazımdır ki, dünya özünün bütün genişliyi, müxtəlif ləzzətlər və nemətləri ilə birgə mütləq kamal və Allah rizasına çatmaq üçün bir vasitədir.

Deyilənlərdən bu nəticəyə gəlmək olar ki, ürəyini zülmət basmış, qəlbində iman çırağı yanmayan kəs, dünyaya aldanır və onun zahiri gözəlliklərini həqiqi tələb olaraq görür. Lakin qəlbi Allah nuru ilə işıqlanmış insanın çöhrəsində zülmət pərdələri yırtılıb, qəflət qubarları təmizlənir və həqiqəti aydın görməyə başlayır. Belə adam səhv etmir, o ancaq axirətə ürək bağlayır və hətta bir an da olsa belə, dünyaya nəzər salması mümkün deyil. Çünki dünyanın ürək veriləcək yer olmadığını bilir.

3. Qəlb genişliyinin üçüncü nişanəsi hələ sağ ikən ölümə hazır olmaqdır.

Elə ki, insan dünyadan göz çəkib axirətə bağlandı, əbədi diyara köçmək və əsas hədəfə çatmaq üçün həmişə hazır olmalıdır. Dünya üçün yaradılmadığını və dünyanın əbədi həyata köçmək üçün keçid körpüsü olduğunu bilən adam, səbirsizliklə onu Allaha qovuşduracaq anın gəlib çatmasını gözləyir. Mümkün qədər tez bu körpünü keçib son məqsədə çatmaq istəyir.

Tələsmək və səbirsizlik halları bu dünyada da bizim qarşımıza çıxır. İnsan maşınla bir yerə getdiyi zaman, yol boyu oraya tez çatmasını arzu edir. Mindiyi maşın digər maşınlardan qabağa keçəndə sevinir ki, başqalarından tez gedib çatacaq. Hərçənd, bu bir uşaq həvəsidir, lakin onun mənşəyi vardır. Bilir ki, məqsədi başqa yerdir və onun yolda heç bir işi yoxdur, bununla belə çalışır ki, yolu tez başa vursun. Əlbəttə, məqsədə çatmaq üçün səy göstərmək əqli bir işdir.

Deməli, qəlbi ilahi nurla işıqlanmış və gözü həqiqətlərə açılmış bəndə, məqsədin haqqa varmaq və dünyanın ancaq vasitə olduğunu bilir. Buna görə də, əsas hədəfə çatmaq üçün bu vasitəni ona xidmətə yönəldir. Öz məşuquna qovuşmaq anının şövqündən elə məsti-xumar olur ki, hətta dünyanı birdəfəlik unudur.

Peyğəmbəri-əkrəm (s) Əbuzərə riyadan çəkinməyi tövsiyə edərək buyurur:

«Ey Əbuzər! Allahdan qorx! Sənə hörmət etsinlər deyə, insanlara özünü yalandan Allahdan qorxmuş kimi göstərmə. Üzdə təqvalı olub, ürəyində günah iş fikirləşənlərdən olma».

Riyanın həqiqəti budur ki, insan zahirdə, özünü batində olduğundan yaxşı göstərməyə çalışır. Üzdə göstərdiyi batində olduğunun əksinədir. Rəvayətlərdən riya istilahi olaraq gizli şirk mənasında qəbul edilir və riyakarı «müşrik» adlandırırlar.

Allahın insana mərhəmət qıldığı geniş rəhmətlərdən biri də, onların eyiblərini örtməsi və günahlarını gizli saxlamasıdır. Buna görə də, Allahın məşhur adlarından biri, «Səttarəl-uyub»dur (eyibləri örtən). Doğrudan da, əgər insanların pislikləri faş olsaydı və bir-birinin eyiblərindən xəbərdar olsaydılar, yaşamaq onlar üçün cansıxıcı olardı. Bu səbəbdən də eyiblərin örtülü saxlanılması, Allah tərəfindən böyük nemət sayılır və onun şükrü vacibdir. Əli (ə) buyurur: «Bir-birinizin gizli eyiblərini bilsəydiniz, heç biriniz digərini torpağa basdırmazdı».

Allah möminlərin günahı üzərinə pərdə çəkdiyi kimi, başqalarına da günahlarını faş etməyə icazə vermir. Allah nə özü möminin abrını aparır, nə də icazə verir özü öz abrını aparsın. Buna görə də, möminin öz günahını başqasına deməyə haqqı yoxdur. Rəvayətlərin birində göstərilir ki, Allah möminə özünü zəlil edib alçaltmasına icazə vermir. Təbii ki, günahdan böyük alçaqlıq ola bilməz. Bu səbəbdən də, mömin günaha batanda Allah onun üstünə pərdə çəkir və onun özünə də pərdəni qaldırmağa icazə vermir, ona tövbə etməyə fürsət verir.

Əlbəttə, bu ümumi bir qanun deyil, çünki hərdən Allah-təala öz hikmətinə əsaslanaraq, insanların tənbihi üçün onların bəzi günahlarını faş edir. Bəzi sirlərin üstünün açılması da, onların tərbiyəsi üçün bir vasitədir. Yəni insana nə qədər xəbərdarlıq olursa, onu öz pis əməllərinə görə nə qədər qorxudursansa, tənbih olunmur. Belə olan halda onu tərbiyə etməyin ən yaxşı yollarından biri budur ki, günahının qarşısı alınsın deyə, azacıq abrını aparasan. Əlbəttə, bu təkvini bir iş olub, Allaha və Onun tədbirinə aiddir. Tərbiyə etmək bəhanəsilə kimsənin abrını aparmağa Allahdan başqa heç kimin haqqı yoxdur.

Buna görə də, İslam nəzəri ilə kimsənin öz və ya başqasının abrını aparmağa ixtiyarı yoxdur. Özünün və başqalarının eyibini örtülü saxlamaq bütün möminlərin vəzifəsidir.

Bəzən günahı faş etmək, o günahı törətməkdən daha pisdir və adamın öz günahını ifşa etməsi fəsadı yaymağın bariz nümunələrindən hesab olunur:

«Möminlərin arasında (onları nüfuzdan, hörmətdən salmaq məqsədilə) pis söz yaymaq istəyənləri dünyada və axirətdə şiddətli əzab gözləyir. (Hamının əməlini, yayılan şayiələrin, atılan böhtanların doğru olub-olmadığını) ancaq Allah bilir, siz bilməzsiniz!»(«Nur» surəsi, ayə 19.).

Günahın ifşası kimi, riyakarlıq da alçaq və ləyaqətsiz bir işdir. Riyakarlıq odur ki, insan özünü həqiqətdə olduğundan yaxşı göstərməyə çalışır. Günah əhli olmasına baxmayaraq, özünü elə göstərir ki, guya insanların ən təqvalısı budur. Özünü Allah adamı, mömin kimi qələmə verməklə camaatın ona ehtiram gözü ilə baxmasını istəyir.

Şəddad bin Övs və İbadə bin Samit nəql edirlər ki, həzrət Peyğəmbər (s) bu ayənin -«…Kim Rəbbi ilə qarşılaşacağına (qiyamət günü dirilib haqq-hesab üçün Allahın hüzurunda duracağına) ümid bəsləyirsə (yaxud qiyamətdən qorxursa), yaxşı iş görsün və Rəbbinə etdiyi ibadətə heç kəsi şərik qoşmasın!»(«Kəhf» surəsi, ayə 110.) izahında buyurdu: «Özünü göstərmək və riyakarlıq xatirinə namaz qılıb, oruc tutan şəxs şirk etmişdir»(«Biharul-ənvar», cild 84, səh. 248.).

«Ey Əbuzər! Hər bir işi görəndə, hətta yeyəndə və yatanda belə, niyyətin olsun».

Tərbiyəvi baxımdan bu mətləbin xatırlanması, olduqca əhəmiyyətlidir. Əlavə olaraq, bu mətləb geniş bəhsə ehtiyacı olan mühüm elmi, fəlsəfi əsasa söykənir. İnsanın gördüyü hər bir işin dəyəri, hətta Allaha ibadəti onun niyyətinə bağlıdır. İki fərqli niyyətlə görülmüş bir işin dəyərləndirilməsi də fərqlidir. Bir kəs dostu tərəfindən qonaq çağırılır, əgər dostunun dəvətini qəbul edib onun evinə getsə, çox yaxşı və ləyaqətli bir iş görmüşdür. Lakin əgər bu getmək Allaha yaxınlaşmaq qəsdi ilə olmuş olsa, yəni Allahın, möminlərin bir-birinin dəvətini qəbul etməsini sevdiyini nəzərdə tutaraq dostunun evinə getsə, onun bu əməli ibadət hesab olunur və bu savab baxımından da, bu niyyətlə olan gedişi birincidən qat-qat üstündür. Və ya müstəhəb oruc tutubdur və dostu onu nahara dəvət edir. Allahı sevindirmək niyyəti ilə orucunu sındırıb dəvəti qəbul etsə, bu əməli ibadət sayılır və savabı da tutduğu müstəhəb orucdan daha çoxdur. Lakin əgər dəvəti yeməkdən xoşu gəldiyi üçün qəbul etsə, könlündən keçən yemək olduğu üçün orucunu sındırsa, bu əməlin heç bir savabı olmayacaqdır. Çünki əməli Allah xatirinə görmür. Deməli, həmin yemək yeməyin özü Allah xatirinə olsa, savab və mükafata layiq və insanın kamala yetməsində dəyərli rola malikdir. Belə olan təqdirdə, insan özünün bütün gündəlik işlərinə - yatmaqdan, yeməkdən, baxmaqdan, hətta zarafat etməkdən tutmuş namaz, oruc kimi əməllərə qədər - ibadət rəngi verə bilər. Bu o halda mümkündür ki, insan bu işləri Allah rizası üçün görmüş olsun.

Böyük şəxsiyyətlərdən bəziləri bir iş görmək istəyəndə əvvəl dayanıb fikirləşər, bu işdə niyyətlərinin Allaha görə olduğuna əmin olduqdan sonra həmin işi görərdilər. Yaxud onlardan bir sual edildikdə o dəqiqə cavab verməzdilər, azacıq fasilə verib qəlbi niyyətlərinə nəzər salar, niyyətlərini müəyyənləşdirib Allaha xatir etdikdən sonra cavab verərdilər. Bu məsələ onu göstərir ki, mömin elə zirək və fərasətli ola bilər ki, ömrünün hər anından, hər dəqiqəsindən Allah rizasını qazanmaq üçün istifadə edə bilər.

Deməli, ən sadə və gündəlik işlərdə də düzgün niyyət etməklə insan həm ləzzət ala bilər, həm də ibadət etmiş olar. Həm dünya və həm də axirət ləzzətləri əldə etmiş olar. Belə hallarda dünya ilə axirəti bir araya gətirmək mümkündür. Dünya və axirət o halda cəm olmur ki, aralarında təzad olmuş olsun; məsələn, haram və vacib kimi əməllər ki, heç bir vaxt bir araya sığmırlar. Lakin mübah işin əncamında ilahi niyyəti nəzərdə tutmuş olsa, həm dünyəvi ləzzəti əldə etmiş olacaq, həm də ona savab əta ediləcəkdir.

Əlbəttə, qürbət qəsdi və ilahi niyyətin müxtəlif dərəcələri vardır. O cümlədən, günahdan uzaqlaşmaq və Allahın istəkləri ilə müxalifət etməmək üçün qərara gəlmək o dərəcələrdən biridir.

Rəhmətlik Əllamə Təbatəbai nəql edir ki, həzrət Əli (ə) gecənin nafiləsini qılmaq üçün yuxudan oyananda, cismi gümrahlığı və ibadətə hazır olması üçün soyuq su ilə qüsl alardı.

Təbiidir ki, Əli (ə) kimi bir şəxsiyyət səhərdən axşama qədər ya müharibədə iştirak edirdi, ya da əkin əkib, yer belləyirdi. Əlavə olaraq beş yüz, ya min rükət namazdan sonra çox yorğun olur və gecə yarısı namaz qılmaq üçün qalxanda kifayət qədər gümrah olmurdu. Buna görə də, yorğunluğunu və əzginliyini dəf edə bilmək üçün qalxıb soyuq su ilə yuyunurdu. Bu, onun qüvvəsini və ruhiyyəsini artırırdı.